Tiykarg`i bo`lim Karl Marksdin` o`mir bayani

2.3)K.Markstin` ekonomika ta`limatlar tariyxi haqqinda
" Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı" pániniń predmeti bolib, málim
dáwirler degi ol yamasa social qatlamlar, insanlar mápin ańlatpa etiwshi
ekonomikalıq ideyalar jáne social konsepsiyalardıń payda bolıwı,
rawajlanıwı hám almasınıwınıń tariyxıy procesi esaplanadı.
Bul ideyalar ayırım ekonomist ilimpazlar, teoriyalıq mektepler, aǵıslar hám
jonelislerine tiyisli bolıp tabıladı. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı ǵárezsiz pán retinde eń áyyemgi dáwirden baslap tap házirgi zamange shekem payda bolǵan
tiykarǵı ekonomikalıq pikir, ideyalar, qaraw, teoriya hám táliymatlardı az ishine
aladı. Metodikalıq tárepten bul pán ekonomikalıq analizdiń ilgeri metodları
jiyindisinan ibarat bolib, tariyxıy, induksiya, logikalıq abstraksiya hám
basqa usıllardan keń paydalanadı. " Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı" páni " Ekonomikalıq teoriya" páni menen bekkem baylanıslı, biraq odan úlken parıq etedi. " Ekonomikalıq teoriya" páninde eń zárúrli ekonomikalıq kategoriyalarning songgi dáwir ushın analizi beriledi, biraq, bul teoriyaler mudamı da turgun bolmaydi hám waqıt dawamında, ásirese keskin ozgarishlar dáwirinde evolutsiyada baladı. " Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı" páninde ayırım ilimpazlar, mámleket ǵayratkerleri tárepinen ilgeri surilgan ideyalar, qaraw, teoriya, nızam, táliymat, konsepsiyalar insaniyat rawajlanıwınıń túrli basqıshlarındaǵı social qatlamlar, klasslar hám basqa gruppalardıń mápleri noqatyi názerinen tariyxıy rawajlanıwı izertlew etiledi. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı" stul ekonomikalıq pánler sistemasında zárúrli orinni iyeleydi. Tiykarǵı túsinik hám sóz dizbegiler
Nobozor ekonomikalıq ideyalar, assotsiatsiya, yacheyka, falanga, patrat,
pamfiet, xartiya, chartizm, Marksning qosımsha baha teoriyası,
kapitalizmiń táǵdiri, tiykarǵı aylanba kapital, kapitaldıń organikalıq
dúzilisi, xalıqtıń absolut hám salıstırmalı jarlılashuvi, kapitalizmiń
ólimi haqqındaǵı ideyalaming negizsizligi, monopolistik kapitalizm,
«sotsiolistik» dep atalǵan ideyanıń tariyxıy táǵdiri.
ASmit kapitaIizmni tártipke saliw hám rawajlaniwininń arxitektorı edi.
K. Marks bolsa bul jámiettiiń illetleri hám balajaq ólimi, teńewshisi
bolǵan. Alardiń karawlarida tariyxga bolǵn túrli munsábet ashykoydin bolib qaldı. A. Smitning pikrine qaraǵanda, insaniyat ańshilar hám
bijakshılardıń dáslepki hám ápiwayi jámiyetinen joqari kommersiya jámiyeti tárepke baratuǵin joldi basip o'tti. K. Marks - bul insaniyat tariyxi klasslardiń
tooqtawsiz gúresi, barlik dáwirlerde eziwshisi hám ezilumviki izmidregi
antogonistik básekii esabına rawajlaniwin aytadı. ASmit hám koplegen
basqa ilimpazlar kapitalıstik sistema aqir-aqibette jámiyettegi barliq
táreplerdiń jeke mápleri menen social mápleriń muwapikliǵı (harmonyasi) ni, bul process máńgi yamasa ap-alıs waqit dawam etiwin boljaw ediler. Marks bolsa klasiy gúres kapusta-qarsiliq hám antagonizmni payda etedi hám kapitalıstik sistemań omiri qısqa, miynet háqi da payda sizdiligi kapusta-qarsilik industrial jámiyetti o'zgertiredi jáne oni jeksen etedi, degen fikirkerdi ańlatadi. Smitning fikirinshe, túrli shaxslar hám jámiyet mápinin uyqas túsiwi 'Ko'rinbes qol » arqalı (tábiy Nızamlar hám báseki nátiyjesinde) tártipke salıp turıldı. negizinde, Marks boyinsha, islep shıǵarıw qurallari oraylawshıları hám miynettiń sociallasiwi industrial jámiyetti revolyuciyaliq jol menen basqa jámiyetke o'tiwin talap etedi. Smit jeke menshikti qorǵaw elsza, markschilar putkil xaliq (mámleket) múlkin ábzal dep esaplaydilar.
Marksshılar industrial jámiyetti rawajlanip atirǵan sistema, dep qaradılar hám
basqa hal tolıq anıq bolmaǵan jamiyat tárepke ketip atiǵanliǵin ańladı
(bunı geyparalar sotsializm dep qaraydılar ). Marks ekonomist retinde bazardı kapital hám bayliqjamg'arishin kushli qurali retinde bilida. Biraq bul protsesni Smitdan basqashalaw analiz etedi. Eger Smit boyinsha bazar ózinen-ózi basqara alsa, Marksda bul o'siw túrli tosiqlar, krizisler arqali júz beredi. Jiynaliw procesin belgileydi biznesmen anıq emes nazaryasın úyrenedi: tiykarǵı másele sanda,
málim kapital (banktegi pul yamasa kárxanaǵa qoyılğan aqsha) payda
qáne kettik. Marks saz ásbapları dizbegi boyinsha P (pul summası ) odan úlkenlew PI ga aylánywı kerek. Buǵan Marksning juwabı to'mendegishe:
Kapitalıstlar pulların alıp, pulların sattadıkerekli shiyki zat, semi-fabrikatlar alınǵan, islep shyǵarıw kwatlari hám jumisshi kúshi yollanadi. Bul basqishda hámme zatti haqiyqiy bahada aliw qıyınlığı júzege keledi.