Tiykarg`i bo`lim Karl Marksdin` o`mir bayani

Markstin „Filosofiya jarlıligi“ (1847) shıǵarmasında bolsa tariyxıy materializm hám proletar siyasiy ekonomikası tiykarları kórsetilgen. „Kommunistlar awqamı“ xalıq aralıq shólkeminiń jumısında aktiv qatnasqan Marks hám Engels bul shólkemdiń programması — „Kommunistlik partiya manifesti“ni jazdılar (1848). Fransiyada 1848-jıl revolyuciyası baslanǵannan keyin Belgiya húkimeti Marksdı tutqınǵa alıwğa aldı hám mámleketten shıǵarıp jiberdi. Marks Parijǵa kelip, Kommunistlar awqamınıń jańa MKni tuzdi. Aprelde Marks hám Engels Kyolnga jóneldiler, bul jerde Marks „Jańa Reyn gazetasi“ga bas redaktor boldı. 1849 -jıldıń mayida Prussiya húkimeti Marksni súrgin etip, gazetani jawdı. Marks 1849 -jıldıń avgustında Londonga kóship bardı hám omiriniń aqırıǵa shekem sol jerde jashadı. Bul jerde Engelsning materiallıq járdemi menen teoretiklik hám jámiyetshilik iskerligin dawam ettirdi.
K. Marksning jetkilikli ekonomikaliq shiǵarmasi «Kapital» bolip, al jaǵdayda tiykarǵi Ekonomikalik ideialar ilgeri jiljitiladi (1-jildi 1867-jilda baspa etilgen).
Marksning ekonomikaligi yilaslarida klassik mektep ideyaların bolıp tiykarǵı. Tabıń alım izertlew predmetinde ekonomikada islep shıǵarıw tarawlari
mashqalalardiń analizi ústin turatuǵin bolib tabiladi. Petti zertlovlarini qadrleb,
o'ndiristiń burjua munasábetlerin ishki baylanislari úyreniliwi aytip otedi.
Izertlew usili basqa ilimpazlardan kesin parq etpeydi, ekonomikaliq
processler siyasat hám mámleketke salıstırǵanda ústin turatuǵin esaplanadi, biraq
kapitalizm hám soǵan muwapiq xojaliq júrgiziwdiń bazar mexanizmi
o'tkinshi dep ayttı.
Renta tuwrısındağı teoriya D. Rikardonikıdan parq etpeydi,
biraq difrensial renta menen absolut renta de bar ekenligi aytildi. So'nǵi
renta awıl xojalıǵı daǵı kapital organik aliq dúzilisin tómenligi hám
jerge jeke menshik bar ekenligi menen aniqlama bermedi.
Házirgi dáwirde marksizmga bolǵan múnasebetler unamsiz esaplanadi.
Biraq bul táliymattıń avtorları de, ásirese, Karl Marksning
(1818-1883) qosqan ullı ulesin tán ekonomika teoriyasına.
ılımı átirler (Misalı, R. xeylbroner, L. Turou. «3 KOBOMBD AJlJI.
Bcex"). Uliwma, ekonomikalıq ideyalar tariyxida ush shaxs - A. Srnit,
K. Marks hám J. M. Keynes táliymatlarına bólek itibar berildi. Sanın
ushin, ádetde, K. Marks Fridrix Engelsning (1820 -1895) dıń kapitalizmga munasábetin de bahaladı. Bul eki alımdın táliymati
bir-birine menen bekkem baylanisib ketken bolib, bul birden-bir táliymat
marksizm dep qılıw, sal sepepli kóbirek K. Marksdıń norni
tilge alındı. Bul aldiń ekonomikaliq qarawlarin túsiniw ushın boladı
basqa izertlewshi - A. Srnit.
Birinshi xalıq aralıq ideyalar
Bul shólkem 1864 jıl 28 sentyabrde Evropa mámleketlerinen kelgen jumısshılardı birlestiriw ushın islengen. Onıń maqseti burjua tárepinen qabıl etilgen jumısshılar ekspluataciyasın tamamlaw edi. Karl Marks onıń intellektuallıq etakchisiga aylandı.
Marksning ózi ashılıw dástúrinde onı " Barlıq mámleketler proletarlari, birlesiń! " tap siz qashannan berli etken sıyaqlı Kommunistlik manifest.
Kommunistlik manifest (1848) Bul jumıs eki anıq ideyanı kesip ótiwge tiykarlanǵan. Birinshisi, hár bir shaxs - hám sol sebepli ol rawajlanıp atırǵan jámiyet - onı xarakterleytuǵın ideologiyaǵa iye. Onıń oylawı, túsinikleri ideyası, turmıstı oyda sawlelendiriw usılı, social hám etikalıq qádiriyatlardı jáne bulardıń barlıǵın qóllaw hár bir jámiettiiń islep shıǵarıw hám ekonomikalıq dúzilisi menen sheshiwshi jol menen belgilenedi. Usınıń sebepinen Marks ekonomikalıq -islep shıǵarıw dúzilisi ámeldegi bolǵan hár qıylı jámiyetler ortasındaǵı ajratıwshı element dep shama etedi. Bul manifesttiń basqa ideyası, kapitalıst onı payda keltiretuǵın ekonomikalıq payda hám kapital jetiskenliklerin alıw ushın paydalanatuǵın shaxs tárepinen kepillik berilgen jumısshı kúshiniń húkimet hám uzufrukt baylanıslarına tiykarlanǵan. Karl Marksning ekonomikalıq tarawdaǵı talqinlari búgingi kúnde de úlken áhmiyetke iye. Óytkeni sonda, olar siyasiy tarawda da, ekonomikalıq jáne social tarawlarda da ózleriniń ideyaları hám túsiniklerinen tariyxıy hám sońǵı processlerdi túsindiriwge xızmet etediler. Buǵan mısal retinde baha teoriyası keltirilgen bolıp, onıń hasası xızmet yamasa ónimdiń ma`nisi onı islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan jumıs saatları menen belgileniwin kórsetedi. Basqa tárepden, artıqsha baha teoriyası da mısal retinde ajralıp turadı, bul ónim ushın tolıqnatuǵın baha onı islep shıǵaratuǵın jumısshına sarplanǵan umtılıw-háreketlerge tuwrı kelmewin usınıs etedi, bul kapitalıstning baylıǵın kóbiyttirdi hám jumısshılar jamayın ekspluataciya etedi. Sizge aman qalıw ushın zárúr bolǵan zatlarǵana tolıqnadı.
Marks baspa etken kóplegen dóretpeler arasında eń aktualları tómendegiler:
Paytaxt (1867-1894) Bul onıń eń zárúrli ishi bolıp tabıladı. Ol burjua hám proletariat munasábetleri haqqındaǵı ideyaların klasıy basqarıw sxeması sheńberinde úsh jildda toplaydı. Ol házirgi ekonomikalıq siyasatti anıq sın pikir etedi hám óz gezeginde zamanagóy jámiyet qásiyetlerin tariyxıy kózqarastan sáwlelendiredi. Bul shıǵarmada ol ekonomikalıq tarawdıń zamanagóy jámiyet qanday islewin ańlatatuǵın sheshiwshi áhmiyetke iye ekenligin belgileydi. Onıń dialektik logika menen baylanıslı filosofiyalıq kontseptsiyası tupten jámiyetler tariyxına tıykarlanıp, ulıwma gegelcha jandasqan . Jámiyet Marks tárepinen onıń tariyxıy rawajlanıwındaǵı qarama-qarsılıqlarǵa tolıq bir pútkil retinde túsnilgen. Úlken oyshıl retinde ol kapitalizmiń belgili marksistik sın pikirin islep shıqtı, onıń hasası sonda, bul islep shıǵarıw usılı jámiyette qayta krizistı keltirip shıǵaratuǵın ayriqsha qarama-qarsılıqlardı óz ishine aladı.
Germaniya ideologiyası (1846 ) Bul dóretpe kapitalizm ne ekenligin jáne onıń házirgi waqıtta jámiyetke tásiri qanday ekenligin túsiniwge qaratılǵan. Onıń ádalat ideyası insan tárepinen insan ekspluataciya etiletuǵın jámiyeti ózgertiwge qaratılǵan. Ol házirgi jámiyeti ańǵarıwdıń birden-bir usılı - insan ózi qanday jaǵdayda bolǵan jaǵdayǵa qanday háreketler arqalı etip barıwın anıqlaw bolıp tabıladı. Buǵan tek onıń tariyxıy rawajlanıwın ańǵarıw arqalı eriwiladi; tariyxıy materializm dáregi sol. Bul dóretpe Hegel tárepinen ilgeri surilgan ideyalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw payda bolǵan hám insaniyattıń tábiyaat hám basqa er adamlar menen almasinuvi hám óz-ara munasábetleri tek anıq háreketler bizge óz jámiyetleriniń tariyxıy túsiniwge múmkinshilik beredi, degen pikirdi yamasa olar ózleri haqqında oyda sawlelendiriwge iye.
Basqa dóretpeler
- Mıynet haqı, baha hám payda.
- Hegelning huqıq filosofiyasın sın pikir bıdırdıw.
- Feyerbax boyınsha tezis.
- Demokrit filosofiyası menen Epikur filosofiyası ortasındaǵı parq.
- Burjua hám kontrrevolyutsiya. Gazetada baspadan shıǵarılǵan maqala Rheinische Zeitung.
- Filosofiyanıń jarlılıǵı.
- Indiyanıń Britaniya húkimranlıǵınıń kelesi nátiyjeleri.
- Erkin sawda boyınsha sóylew.
- Revolyuciyalıq Ispaniya.
- Xalıq aralıq jumısshılar assotsiatsiyasining ashılıw manifesti.
3. Juwmaqlaw