Tiykarg`i bo`lim Karl Marksdin` o`mir bayani

2.1.Karl Marksdin` o`mir bayanı
Karl Marks (aytılıwı : Karl Marks; 1818-jıl 5-may, Trir, Prussiya — 1883-jıl 14-mart, London, Ullı Britaniya ) — nemis filosofi, tariyxshisi, ekonomist, sotsiologi, siyasiy jurnalisti hám sotsial revolyuciyashısı. Onıń ideyaları ǵalabalıq pánler jaratılıwında hám sotsialistik hárekettiń rawajlanıwda zárúrli orınǵa iye bolǵan. Marks filosofiyada dialektik hám tariyxıy materializm, ekanomikada qosımsha baha teoriyası, siyasatda klasslar gúresi teoriyasınıń avtorı bolıp tabıladı. Ol turmısı dawamında kóplegen dóretpeler jaratqan, olardan eń belgilileri — „Kommunistlik partiya manifesti“ hám „Kapital“.
Marks advokat shańaraǵında tuwıldı. 1835—1841-jıllarda Bonn hám Berlin yuridikalıq fakultetlerinde o'qidi. Filosofiyalıq qarawları jas gegelshler tásirinde qáliplesti. 1842-jıl „Reyn gazetasi“ (Kyoln) ga redaktorlıq etdi. 1843-jıl Parijǵa kóship keldi. Bul jerde Fridrix Engels menen doslasdı (1844) hám ol menen birgelikte jazǵan „Múqaddes shańaraq“ shıǵarması (1845) basqarıw princpın ózgertiwge shaylangan proletariatning teoriya hám taktikasıına baǵishlandı. Karl Marks ravvinlar shańaraǵınan shıqqan, biraq ákesi ol tuwıliwdan aldın nasraniylikti qabıl etken. 6 jasında Karl nasraniy dinine qaray suwǵa shómdi. Onıń akademikalıq tayınlıǵı 1830 -1835 jıllarda Reyn wálayatındaǵı Trier orta mektepte bolıp ótti. Bul shólkemde liberal ideyalardı qorǵaw etken oqıtıwshılar hám studentler birge jasadi ; sol sebepli onı politsiya qattı qoriqlagan . Marksning nasraniy sezimi onı mazmunı diniy óziniń sadiqliǵin hám insaniyat ushın jábirleniwshi bolıwǵa tayınlıǵın kórsetetuǵın tekstlerdi jazıwǵa undadi .

2.2)K.Markstin` do`retken shig`armalari
Prussiya húkimetiniń qısıwı sebepli Parijdan shıǵarıp jiberilgenen keyin, Bryusselga keldi. Bul jerde Engels menen sheriklikte jaratqan „Nemis ideologiyası“ (1845—1846 ) shıǵarmasında dialektik hám tariyxıy materializmning tiykarǵı qaǵıydaları aytılǵan. Marks 1-Internatsional (1864—1876 ) dıń shólkemlestiriwshisi hám jetekshisi edi. 1867-jıl Markstin tiykarǵı shıǵarması „Kapital“ (1-beti) basılıp shıqtı ; Marks onıń keyingi qapların aqirina jetkere almadı. Olardı Engels baspaǵa tayarladı (2-bet, 1885; 3-bet, 1894). Bul dóretpe Marksizm ekonomikası hám klassik gúres teoriyasına tiyisli tiykarǵı kitap esaplanadı. Markstin basqa dóretpeleri: „Lui Bonapartning on segizinshi bryumeri“ (1852), „Siyasiy ekonomika sın pikirine tiyisli “ (1859 ), Fransiyada puqaralar urısi“ (1871), „Gota programmasın sın pikiri“ (1875)
Karl Marks (1818-1883) social hám ekonomikalıq máselelerge itibar qaratǵan filosof hám oyshıl edi. Ol filosofiyalıq materializmni qorǵaw etdi, sebebi ol haqıyqat shaxs miyinda aytıw yamasa awdarmalaw procesin basdan keshirgen; materialistler tábiyaattı ruhdan ústin qóyadılar. Germaniya daǵı siyasiy jáne social máseleler onı jańa pikirler menen tikkeley baylanısda edi, bul onıń oylawına anıq búklem jasadi. Marks haqıyqattı biliw ushın onı oqıtıwshı Hegel teoriyalerine gumanı etiwine alıp keletuǵın innovciyalıq usıl jarattı. Pikirlew hám tábiyaat filosofiyalıq mashqalanıń zárúrli teması bolǵan. Túp ideyanıń ne ekenligin jańalıq ashıw - oylaw yamasa oylaw ushın ámeldegi bolıw hám keyin ámeldegi bolıw - jıllar dawamında ózleriniń ıqtıqatlarına qarsı bolǵan gruppalardı jaratqan : geyparaları, idealistler; hám basqalar, materialistlar. Karl Marks kommunistlik miyman kútiwshilerdiń aǵzası edi hám 1864 jılda Frantsiyada zárúrli tariyxıy minutanı belgilep bergen jumısshılar shólkemleriniń jetekshisine aylandı. Marksizmge shekem bolǵan ideyalar ilimiy qollap -quwatlawshiga iye emes edi, sebebi olar insaniyat haqıyqatın evolyutsion tariyxıy bolıw menen dialektik processga tiykarlanǵan munasábetler sisteması retinde oyda sawlelendiriw ornına abstrakt oyda sawlelendiriwdi usınıs ettiler. Marks zamanagóy sotsiologiyaning jańa ashılıwshısı bolıp, búgingi kúnde de ekonomikalıq, siyasiy jáne social modellerdi túsindiriwge xızmet etetuǵın zárúrli kontseptsiyalar hám teoriyalerdi jarattı. Bul túsiniklerge mısal retinde biyganalastırıw, dialektik materializm, tariyxıy materializm hám klasıy gúres hám basqa teoriyaler kiredi.Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı" stul ekonomikalıq pánler sistemasında zárúrli orinni iyeleydi.
Insaniyat ozining kop mıń jıllıq tariyxı dawamında úlken ekonomikalıq
jáne social rawajlanıw jolın basıp otgan. Hár bir dáwirde ol yamasa bul
mámlekette ayırım shaxslar (alım yamasa hákimler) tárepinen sonday
ekonomikalıq áhmiyetke iyelik etiw pikir, ideasi, teoriya, konsepsiyalar ilgeri
surilgan hám ámelge asırılğaniı bir halda usılar sebepli mámleket hám xalıqlar
gúlleniw tapqan, geyde tuskinlikke dus kelgen. Áne sol ekonomikalıq ideayalardi hár tárepleme tereń uyreniw, analiz etiw, olar arasından ulıwmadunyalıq áhmiyetlilerin ajıratıp alıp, házirgi dáwir, yaǵnıy turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw asa da ámeliy, de teoriyalıq paydalı bolıp tabıladı, sebebi olarda kop jıllıq tájiriybe sáwlelengen baladı.