Тоҳир Маликов

– realizatsiya qilingan mahsulot hajmi; 

---

33 
A
ф
 – asosiy fondlarning yillik o‘rtacha 
qiymati. 
Asosiy fondlarning aktiv qismiga (dastgohlar, mashinalar, mexa-
nizmlar va h.k.) qancha ko‘p asosiy kapital joylashtirilgan bo‘lsa va ular 
yil davomida qanchalik ko‘p aylanish sodir etsa, XYuS shuncha ko‘p 
foyda oladi. 
Aylanma aktivlar XYuS kapitalining eng faol elementi hisobla-
nadi. Yil davomida ular aylanishining miqdori kapitaldan foydalanish-
ning intensivlik darajasini ko‘rsatadi. XYuSning aylanma mablag‘lari 
eng faol “ishlovchi” kapitaldir. Shu munosabat bilan kapitalning faollik 
koeffitsiyenti alohida ahamiyat kasb etib, uni aniqlashni formula yor-
damida quyidagicha aks ettirsa bo‘ladi: 
K
фк
 = K
аа
 : K
ба
, 
 
Bu yerda: K
фк
– kapitalning faollik
koeffitsiyenti; 
K
аа
– aylanma aktivlar (ishlayotgan kapital); 
K
ба
– barcha aktivlar (XYuSning barcha kapitali). 
Shuning uchun ham, XYuS rezervlarining butun bir qismi aylanma 
mablag‘lardan foydalanish, ular aylanishining tezligi bilan bog‘liq. Ana 
shu maqsadda ishlab chiqarish zaxiralarining ortiqcha qismini qidirib 
topish va realizatsiya qilish asosida aylanma mablag‘larning tarkibiy 
tuzilishini optimallashtirish, debitorlik qarzlari va tayyor mahsulot zaxi-
ralariga qo‘yilmalarni qisqartirish talab etiladi. Aylanma mablag‘lardan 
foydalanish samaradorligini oshirishning rezervlarini qidirib topish 
uchun ularning absolut va nisbiy ozod bo‘lishini (bo‘sh bo‘lishini, bo‘-
shashini) aniqlash muhim ahamiyatga ega. 
Tahlil qilinayotgan davrning boshi va oxiridagi aylanma mab-
lag‘lar haqiqiy o‘lchamlari o‘rtasidagi farq ularning absolut ozod bo‘li-
shini (absolut iqtisod qilinganligini) ko‘rsatadi. Aylanma mablag‘lar-
ning nisbiy ozod bo‘lishi esa ularning hisobli o‘lcham taqqoslaganda 
qancha iqtisod qilinganligi tavsiflaydi, o‘tgan davrda ulardan foyda-
lanish samaradorligini hisobga olgan holda haqiqatdagi aylanishga xiz-
mat qilish uchun XYuSga qancha aylanma mablag‘lar kerak bo‘lishi 
mumkinligidan darak beradi. 

---

34 
Nisbiy ozod bo‘lish XYuS aylanma mablag‘laridan foydalanishning 
samaradorlik darajasini xarakterlaydi – ularning shartli ozod bo‘lishini 
ko‘rsatadi va uni quyidagicha aniqlash mumkin: