Toponim ika geografik nom lar, kishi ism larini o ‘rganadigan fan sifatida m aydonga keldi. Toponim ika atam asi yunon tilidan olingan bo ‘lib, "topos" joy, " onom " yoki "onim a" nom

3 §.Toponimikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi
i. T oponim ika shaharlar, qishloqlar, daryolar, k o 'llar, togMar kabi geografik nom lam i, ulam ing kelib chiqishini, tarixini o 'rg a n ar ekan, bu fan geograflarga ham , tilshunoslarga ham. tarixchilarga ham boy ilm iy m aterial beradi. G eografik nom lar, ya'ni toponim lar til lu g 'at tarkibining bir qismi bolib, til qonuniyatlariga bo'ysunadi. A lbatta, so ‘zni tilshunoslik - lingvistika fani o 'rganishi kerak. Dem ak, toponim ika atoqli otlam i o ‘rganadigan onom astika fanining bir qism i bo ’lib, tilshunoslik fanlari qatoriga kiradi. lkkinchi tom ondan, geografik nom lar haritaning eng m uhim elem enti sifatida biron m am lakat yoki o 'lk a tabiatining xususiyatlarini aks ettiradi. Ana shu nuqtai nazardan toponim ikani geografik fanlar jum lasiga kiritish m umkin. Shu bilan birgalikda, jo y nom lari jam iyat tarixi bilan cham barchas bog'liq. Joylarga qanday nom berish, avvalo, jam iyatning m uayyan bosqichdagi ehtiyojlari bilan belgilanadi. Joy nom lari tarixini bilm asdan turib toponim ika bilan sh u g ‘ullanish kutilgan natijani berm aydi. A na shuning uchun ham toponim ika tarix fanlari qatoridan o ‘rin oladi. D em ak, toponim ika uchta katta soha: tilshunoslik, geografiya, tarix oralig‘idagi fandir. Shu bois toponim ikaning faktlari harakter jihatdan xilm a-xil bo ‘lgan lingvistik, tarixiy va geografik m aterial jalb qilingandagina to ‘g ‘ri izohlab berilish m um kin. T oponim lar til lug‘at fondining bir qism idir. Shu bilan birgalikda jo y nom lar tilning boshqa leksik qatlam laridan anchagina farq qiladi. Bu farq toponim larning uzoq yashashida. ularning potikom ponentli, ya'ni ko ‘p kom ponentlardan - tarkibiy qism lardan iborat bo 'lish id a, tilning ichki qonuniyatlariga ko ‘ra. toponim lar yasashda turdosh otlar (apellyativlar) ishtirok eta olishida o ‘z aksini topadi. Toponim larni yasashda shu til uchun xos b o ‘lgan lingvistik vositalardan (m odellardan) foydalaniladi. Toponim ikani o ‘rganish til tarixi va nazariyasi uchun katta aham iyatga ega. K o 'p g in a jo y nom lari ju d a qadim iydir. Ibtidoiy yodgorliklarda qayd qilingan geografik nom larni keyinroq uchraydigan shakllari va hozirgi talaffuzi bilan solishtirib, tilning lug‘at tarkibida, so'zlam ing dastlabki shaklida ro ‘y bergan ozgarishlam i bilib olishirniz m umkin M asalan, hozirgi N urota nom ini ba'zi birovlar m o 'g 'u lch a va o'zbekcha tov so ‘zlaridan tarkib topgan bo'lib. har ikkala so‘z ham “to g 1” degan ma’noni bildiradi deyishadi. Holbuki, bu nom bundan m ing yildan ham ko‘proq oldin qayd qilingan. Buxoro tarixchisi Abu Bakr M uham m ad ibn Ja'far N arshaxiy o ‘zining “Buxoro tarixi” asarida (934-944-yillarda yozilgan) N ur degan jo y nomini tilgan oladi. Uni boshqa viloyatlarda N uri Buxoro deb ataydilar, deb yozadi Narshaxiy. N uri Buxoro. ya'ni Buxoro Nuridan boshqa N urlar ham bo'lgan. M asalan, Zarafshonning ikkita tarm og‘i - Q oradaryo bilan O qdaryo oralig‘idagi M iyonko'l orolida ham N ur degan qishloq b o ‘lgan. Uni boshqalardan farq qilish uchun Nuri M iyonko'l deb atashgan. Shunday qilib, N ur bora-bora N urota b o ‘ lib ketgan: nur so ‘zi (arabcha) “yorug'lik”, ota esa geografik nom lar tarkibida “aziz avliyolarning qadam josi” degan m a'noni bildiradi. Sam arqand shahri Aleksandr M akedonskiy (Iskandar Zulqam ayn) yilnom alarida M arokanda, sug‘d yozuvlarida Sm arakans, Abu Rayhon Beruniy, M ahmud Q oshg‘ariy, Zahiriddin M uham m ad Bobur, M irxond (XV asr, Am ir Tem ur saroyiga kelgan ispan elchisi Lui G onzales de K lavixo (XV asr) asarlarida Sem izkent. Chingizxon haqidagi m o‘g ‘ul hikoyasida Sem izgen kabi bir qancha variantlarda ucharaydiki, bulam ing ham m asi Sam arqand nomi ju d a qadim iy ekanligini va uning kelib chiqishi (etim ologiyasi) tam om uzil-kesil hal bo'lm aganligini ko'rsatadi. Bunday m isollam i ko ‘plab keltirish mumkin. Toponom ikaning tilshunoslik. til tarixi ham da dialektologiya uchun aham iyati juda katta va xilm a-xil. N em is tilshunosi V. Shperberg, rus toponimisti V. A. N ikonov tadqiqotlari rom an va slavyan toponim larida ko ‘plik shakli juda keng tarqalganligini ko'rsatadi. Haqiqatan ham, rus toponim larida ko'plik affiksi k o 'plab ishlatiladi. M asalan, ko'prik so'zining bir o ‘zi o'zb ek tilida hech vaqt toponim ga aylanm aydi, buning uchun ko'p rik so 'zig a biron sifat qo'shilishi kerak, chunonchi B eshko'prik, G 'ishtko'prik, T axtako'prik, K o'prikboshi va hokazo. Rus tilida esa m ost (ko'prik) so'ziga ko'prik qo'shim chasi qo'shilsa bas, M osto shaklida toponim yasaladi. Bunda ko'prikning k o 'p bo'lishi shart emas. M osto toponim i o'zbekcha ko'prikli m a'nosini beradi. Qarshi, Mori kabi jo y nom larini ham ruslar k o 'p lik shaklidagi so 'zlar kabi tushunadi va shunday turlaydi. B ulam ing hamm asi rus tilining xususiyatidan kelib chiqadi Rus tilida ko'p g in a so 'zlar faqat ko'plik shaklida ishlatiladi. X orazm viloyatidagi 720 ta aholi punktidan 80 dan o rtig 'i - lar qo'shim chasi bilan tugaydi. Shunisi qiziqki, bu nom lar orasida K o'paklar, Shag'allar, Echkilar, Q arg 'alar kabi toponim lar ham uchraydi. Bu toponim lar hayvon nom laridan tarkib topganga o'xshaydi. A slida esa unday emas: k o 'p ak , shag'al (chiya bo'ri). echki, q arg 'a degan urug' nom lari bor. Hali zikr etilgan toponim lar ana shu u ru g 'lar nomi bilan atalgan. M asalan, Q arg'alar “ q a rg 'a urug'idan bo'lgan kishilar yashavdigan jo y ” demakdir. Shuningdek, - on affiksi Bu tojikcha affiks O 'zbekiston sharoitida aksari toponim yasaydi va kishilarning qandaydir ijtimoiy guruhga, chunonchi: 1) m uayyan millatga - Arabon (arablar), Q irg'izon (qirg'iz- lar), 0 ‘zbekon (o ‘zbeklar); 2) qandaydir u ru g ‘-aym oqqa - M ang‘iton (m ang‘itlar), M inggon (m ing urug'idan b o 'lg an kishilar); 3) m a'lum tabaqaga - M irzoyon (kotiblar), Tarxonon (soliqdan ozod qilinganlar); 4) hunar-kasbga - B o ‘yrabog‘on (b o ‘yra to'quvchilar), Kosagaron (kosa ustalari), S o'zangaron (igna ustalari); 5) diniy e'tiqodga m ansub ekanligini bildiradi: M ug‘on, M u g 'iy o n (otashparastlar), H induyon (hindular) va hokazo. K o 'rin ib turibdiki. toponim ika tarixiy tilshunoslikning k o ‘pgina m asalalarini yechib berishda tilshunoslarim iz yordam ga keladi. T oponom ika geografiya uchun katta aham iyatga ega. Toponim - geografik o b ’yektning aniq m anzilidir. N om lar jo y n in g geografik aniqlash uchun ham , geografik tushunchalari ifoda etish uchun ham zarur. G eografik haritada keltirilgan boy va xilm a-xil nom lar orasida nom lar alohida o ‘rin tutadi. G eografik o b ’yektlar shu qadar ko ‘p va xilm a-xilki, ulam i ifoda etish uchun m axsus so ‘zlar, nom lar boMishi kerak. G eografik nom lari geografiyaning o ‘ziga xos till desa bo'ladi. G eografik nom lar m uayyan geografik tushunchalam i ifoda etar ekan, bir qancha hollarda atam aga aylanib qoladi. M asalan, yonar to g 'lam i ifoda etuvchi vulqon atam asi Italiyadagi V ulkano to g 'i nom idan olingan. T o g ‘lar to ‘g ‘risida ham shunday deyish m um kin. T o g 'la r orasida yashaydigan T o g ‘ so 'zig a nisbatan tosh so ‘zi k o ‘proq ishlatadi. M asalan, to g ‘li yerda “ Tog" tepasiga chiqib ketdi” deyish o 'm ig a “T o g ‘ga chiqib ketdi" deyishadi. Shuningdek, A yritosh, Qoratosh, O qtosh deganda k o 'p in ch a qandaydir ayrim to g ‘lar nazarda tutiladi. Ural va Sibir to g 'la rid a ham kam en (tosh) deb ataydi. Shunday boMsa ham , geografik nom larda geografik qonuniyatlam ing aks etganiga ju d a ko ‘plab m isollar keltirish m um kin. Dem ak, jo y nom lari tasodifiy paydo bo'lm aydi, aksincha, E shakhangraganqir, Q o 'y q irilg an q al'a kabi tasodifiy nom lar kam dan-kam uchraydi. Binobarin, toponim larning aksari qism i m a'naviy jih atd an tabiat hodisalarinl aks ettiradi. X alq biron tabiat hodisasini geografik atam a bilan ifoda etadi va binobarin. geografik nom lar tarkibida geografik atam alar k o ‘p uchraydi. B unday atam alar toponim iya negizi, ya'ni m urakkab geografik nom lam ing tarkibiy qism i hisoblanadi. G eografik atam a (to g ‘, ch o ‘l, k o ‘l, qishloq va h.k.) hali geografik nom em as, balki turdosh ot b o ‘lib, m uayyan um um iy yoki xususiy geografik tushunchani bildiradi. B iroq har qanday geografik atam a atoqli otga, ya'ni geografik nom ga aylanishi m um kin. G eografik atam alar, shuningdek, o ‘sim lik va hayvon nom lari biron q o 'sh im - chasiz yoki aniqlovchisiz toponim ga aylanm aydi. M asalan, 0 ‘zbekistonda o ‘n m inglab quduq bor va har biri o ‘z nom iga ega. B unda quduq so ‘zi yonida biron kishining ismi yoki aniqlovhi so ‘z (chuqur, katta, uch, to ‘rt va h.k.) yo b o ‘lm asa - cha, - li kabi q o ‘shim chalar bo'ladi. A gar bordi-yu Q uduq, C hoqqi, Ariq, Y antoq, Q ulon kabi bir atam a yoki birgina o ‘sim lik, hayvon nom idan iborat toponim uchraydigan bo'lsa, u holda bunday toponim ni izohlashda ju d a ehtiyot b o 'lish kerak. M asalan, Toshkcntdagi Zahariqni ko'pincha Zax deyishadi. Jizzax viloyatining Zom in tum anida baland to g ‘ yaqinidagi tepasi yassi qir baraz deyiladi. M asalan, K attabaraz, K ichikbaraz, T o'pchihoybaraz degan jo y lar bor. B araz (“baland” ) so'/.i qadim iy sug‘d tilidan qolgan b o 'lib, hozir ju d a katta hududlarda m ustaqil yoki toponim lar tarkibida uchraydi. M asalan, Zarafshon daryosining bosh tom onidagi Y ag‘nobda Burazo, Pusfati baroz, Sari baroz, Sibaroso, V anjda Berazgo kabi toponim lar bor. O lim lam ing yozishicha, R ossiyaning Y evropa qism idagi Berezalika, Berezau gidronim lari ham o ‘sha baraz (“baland”) so'zidan kelib ehiqqan. A rm an tilidagi banter ham o ‘sha baraz bilan o ‘zakdosh va m a’nodosh. Bu m isollar geografiyani yaxsi bilm asdan turib toponim ika bilan shug'ullanish ishonchli natijalar berm asligini ko'rsatadi. G eografik nom lar ju d a uzoq davr m obaynida saqlanib qolishi ju d a katta aham iyatga ega. M asalan, D am ashq shaharining shu nom bilan atalganiga uch m ing yil boladi. Uni dunyodagi eng keksa nom deb bo'lm aydi. Buxoro, Samarqand, X orazm kabi toponim lar ham ju d a qadim iy nom lardan. Shuning uchun ham ularning kelib chiqishi ham on uzil-kesil hal bo‘lgan emas. Q anchadan-qancha nom lar yozuv paydo b o ‘lmasdan oldingi davrlardan qolgan. X alqlar y o ‘q bo'lib ketgan, tili unutilgan bo ‘lishi m um kin. lekin geografik jo y nom lari saqlanib qolaveradi. 0 ‘sim lik yoki hayvon yo ‘q b o'lib ketgan b o 'lsa ham, nom yashayveradi. Y erga b o ig a n xususiy m ulkchilik, kishilar o ‘rtasidagi ijtim oiy-iqtisodiy m unosabatlar, m ayda yer egaligi toponim iyada sezilarli iz qoldirgan. M isollarga m urojaat qilaylik. 1909-yilda Skobelev (hozirgi F arg‘ona) shahrida nashr etilgan ro ‘yxatga ko'ra, Q o ‘qon va M arg‘ilon uyezdlarida, shuningdek, A ndijon va O 'sh uyezdlarida chek so ‘zini 50 dan ortiq qishloq nomi tarkibida ko'ram iz. A ndijon viloyatida va xususan F arg'ona viloyatida chek so ‘zidan tarkib topgan jo y nom lari hozir ham anchagina uchraydi. Andijon tum anida O btobachichek degan qishloq bor. Bu nom Xudoyorxon davridan qolgan. A bdurahm on ismli bola (M usulm onqulning o 'g 'li) xonning q o 'lig a suv quyuvchi - obtobachi bo‘lgan. X udoyorxon A bdurahm on obtobachiga bir necha yuz tanob yem i chek qilib bergan. A bdurahm on obtobachining yeri Chek O btobachi deb atalgan, keyinchalik Obtobachichek bo ‘lib ketgan. Bundan tashqari, F arg'ona vodiysida Bobochek, Iso A vliyochek, M uham m ad Am inchek, N asriddinbekchek kabi yerlar bo'lgan. Keyinchalik bu yerlarda qishloqlar bunyod etilgan. X o‘sh. chek yer olgan bu kishilar kim lar bo'lgan? B ulam ing hamm asi tarixiy shaxslardir. Chunonchi, M uham m ad A m in va N asriddinbek X udoyorxonning o'gillari bo'lgan. Iso Avliyo esa xonning ishonchli kishisi va m aslahatchisi hisoblangan. C hek deganda, xon va uning oila a'zolari. am aldor, ruhoniylar va m ashhur shaxslarning, um um an har qanday kishilarning xususiy yerlari tushunilgan. Shu bilan birga F arg 'o n a vodiysida chek so 'zi muayyan yer o'lchovi ham hisoblangan Shu nom lar tarkibida esa chek atam asi toponim yasovchi bo lib, xonlik davri yer egaligidan darak berib turadi.