Тортинчоқлик психологияси

ТОРТИНЧОҚЛИК ҲАҚИДА ТУШУНЧА

Шахс ва жамият муаммоси азалий долзарблиги билан бошқа инсоншунослик категорияларидан кескин ажралиб турган ва бундан кейин ҳам нуфузга эга бўлиб қолаверади. Жамият мавжуд экан, унинг қудрати ҳаракатлантирувчи кучи моддий ва маънавий маҳсулот яратувчиси бўлмиш шахснинг ахлоқи, ақл - идроки, юксак ҳис- туйғуси, иродавий фазилати, қобилияти ва салоҳияти юзасидан янги маълумотларга эга бўлиш масаласи ўз мавқеини йўқотмайди. Худди шу боисдан инсон шахси ва унинг жамиятда тутган ўрни, унинг камолоти, унга таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар, ирсият, фаолият, тажриба ва интилиш масалалари тадқиқ этилишга муҳтож.

Шахс – ижтимоий муносабатлар маҳсули дейилишининг асоси – унинг доимо муайян инсонлар даврасида, улар билан ўзаро таъсир доирасида ва муомалада бўлишини англатади. Бу эса шахснинг етакчи фаолиятларидан бири мулоқот эканлигини билдиради.
Инсон шахсининг ривожланиш жараёнида турли хил инсонлар билан мулоқотда бўлар экан, мулоқот қилиш жараёнида бир қанча тўсиқларга дуч келади. Бу шахснинг ўз хулқ - атворида мавжуд бўлган турли ҳолатлар билан боғлиқдир. Ўз фикрини тўлиқ билдира олмаслик, мулоқот жараёнида ҳаяжонланиш, ноўрин гап гапириб қўйишдан чўчиш, ўз фикрларини ҳимоя қила олмаслик, мулоқот жараёнидаги тортинчоқлик хам кўпгина муаммоларга сабаб бўлади.
“Тортинчоқлик” – мавҳум тушунча бўлиб, унинг кўпгина турларини учратиш мумкин. Шундай экан, тортинчоқлик билан қандай курашишни ҳал қилишдан аввал, унинг ўзи нима эканлигини яхшироқ билиб олиш лозим.
«Тортинчоқлик» – бу тушунча бугунги кунда ҳар бир инсонда турлича ва ҳар хил кўринишларда намоён бўлганидек, бу сўзнинг мазмун - моҳиятини ҳам ҳамма ҳар хил қабул қилади. Дунё илм фан соҳалари кўрсатишича, тортинчоқлик муаммоси ҳозирги кунда кам ўрганилган реал психологик ҳодиса ҳисобланади.
Психология йўналишида тортинчоқликни илк бор америкалик психолог, Стенфорд университетининг профессори Филип Зимбардо ўрганган. У бу тушунчага ўзининг изланишлари оқибатида ўз фикр ва қарашларини билдирди. У тортинчоқликнинг инсонлар орасидаги ролини аниқлашда, ижтимоий - психологик изланишлар ўтказган бўлиб, унинг фикрича тортинчоклиқнинг энг содда мазмуни бу - инсонлар олдида намоён бўладиган қўрқув ҳолатидир.
Маълумки, тортинчоқлик – бу умумий ва кенг кўламдаги тарқалган тушунчадир. Оксфорд инглиз тили луғатида айтилишича, ушбу сўзнинг энг биринчи ёзма шаклда ишлатилиши эрамиздан олдинги 1000 йилларда, инглизча шеърларда ёзилган бу сўз «енгил қўрқув» маъносини англатган. Бошқа бир инглиз луғатида тортинчоқлик сўзи «ўзгалар хузурида уялиш» ҳолати сифатида белгиланган. Рус тилида «тортинчоқлик - застенчивость» сўзи «застить» феълидан ясалган бўлиб В.И.Далянинг луғатида «беркиниш, кўринмаслик, журъатсиз, қўрқоқ ва ҳаддан зиёд инсофли, камтарин ва одамларга ўрганмаган, камгап» сифатида келтирилади.
Тортинчоқлик нафақат инсонлар билан мулоқотга киришишдаги тўсиқ, балки инсонни жамият билан алоқасидаги катта бир девор ҳисобланади. Тортинчоқлик фикрнинг равшанлигига ва мулоқотдан таъсурот қолдиришга тўсқинлик қилиб ва одатда хавотирланиш, ёлғизликни ҳис қилиш, кучли руҳий тушкунлик ҳолатлари билан бирга учрайди.
Тортинчоқ бўлиш - «эҳтиёткорлик, журъатсизлик ва ишончсизлик туфайли мулоқот қилиш қийин» бўлган инсон демакдир. Тортинчоқ инсон «маълум инсонлар, предметлар билан ўзаро муносабатдан ўзини тортади». «Сўзлари ва қилмишларида эҳтиёткор, ўз ҳақ-ҳуқуқини талаб қилмайдиган, ўта журъатсиз», тортинчоқ индивидуум «камгап ва ёлғизликка мойил» бўлиши мумкин, ёки у ёки бу нуқтаи-назардан «шубҳали» бўлиши мумкин. Бу турли шаклларда намоён бўлувчи комплекс ҳолатдир, у енгил ноқулайлик ва тушунтириб бўлмайдиган қўрқув, хаттоки чуқур невроз бўлиши ҳам мумкин.