Тошкент-2021 3 Март 2021 10-қисм Тошкент март 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Март 2021 10-қисм
Тошкент
1-4 SINF O‘QUVCHILARIGA KO‘P XONALI SONLARNI O‘TISH METODIKASI
Axmedova Dilrabo Qudratilloyevna
Navoiy viloyati Qiziltepa tumani 
18-maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi 
Annotatsiya: ushbu maqolada matematika fanida ko‘p xonali sonlarni yangi metodlar asosida 
otish ochib berilgan.
Kalit so‘zlar: nomerlash, natural sonlar, arifmetik amallar, yozma qo‘shish va ayirish, 
komponentlar.
Ko‘p xonali sonlarni alohida qilib berilishiga sabab, 1000 dan katta sonlarni tushunchasiga 
emas, balki sinflar tushunchasiga ham tayanib hosil qilinadi, nomlanadi, yoziladi. Bu muhim 
tushunchani ochib berish kerak.
Nomerlashning o‘ziga xos xususiyatlari bor: ko‘p xonali sonlar faqat xona Masalalarni qarab 
chiqish tartibi quyidagicha: nomerlash, yozma qo‘shish va ayirish, yozma ko‘paytirish va bo‘lish. 
Ishning o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, ko‘rsatilgan barcha masalalarni o‘rganishda o‘qituvchi 
o‘quvchilar o‘qitishning bundan ilgarigi bosqichlarida hisoblash sistemalari, natural sonlar 
qatori, arifmetik amallar, ularning xossalari, amallar orasidagi o‘zaro bog‘lanish, komponentlar 
o‘zgarganda natijalarning o‘zgarishiga nisbatan to‘plagan kuzatishlari va ayrim xulosalarini 
umumlashtirishga erishadi.
Bu bilimlar ko‘p xonali sonlarni o‘qish va yozish, og‘zaki va yozma hisoblashlarni bajarish 
uquv va malakalarini hisoblash uchun asos bo‘ladi.
Bu mavzuda o‘qituvchining vazifasi quyidagilardan iborat.
a) predmetlarni bittalab, o‘ntalab, yuztalab, guruhlarga birlashtirib sanash;.
b) 1000 ichida sonlarni o‘qish va yozish hamda ularni natural qatorda kelish tartibini bilish; v) 
sonlarni yuzlik, o‘nlik va birliklardan hosil qilish.
g) o‘ngdan chapga hisoblaganda, birliklar, o‘nliklar, yuzliklar qaysi o‘rinda turishini bilish; 
d) sonni xona qo‘shiluvchilari yig‘indisi ko‘rinishida yoza olish va xona birliklarini bilish. 1000 
ichida sonlarni raqamlashni o‘rganish natijasida o‘quvchilar quyidagi bilimlar, malakalar va 
ko‘nikmalarni egallab olishlari kerak.
1. 1000 ichida sonlarni raqamlashni, sonning hosil bo‘lishini, o‘zidan oldingi va keying sonlar 
bilan aloqadorligini bilish.
2. Har bir sonni sonlar qatoridagi o‘rnini bilish.
3. Sonlarning o‘rni qiymatlarini bilgan holda o‘qish va yoza olish.
4. Taqqoslash.
5. Sonni xona yig‘inidisi ko‘rinishida yoza olish.
6. Sonlarning natural ketma-ketligini bilgan holda qo‘shish va ayirishni bajarish.
7. Uch xonali son va uchinchi xona birliklari tushunchasini bilish.
Ko‘p xonali sonlarni raqamlashni o‘rganish natijasida o‘quvchilar:
1. Millionlar sinfi ichida natural qator sonlarining nomlarini o‘zlashtirib
olishlari, ularning qanday hosil bo‘lishini tushunishlari, ularning o‘nli tarkiblarini bilib olishlari 
kerak.
2. Sinflarning nomlarini va har bir sinf ichida xonalarni bilishlari kerak.
3.Millionlar sinfi ichida har qanday sonni o‘qiy olishlari va yoza olishlari kerak.
4. Sonlarni taqqoslay olishlari kerak.
5.Har qanday sonni xona qo‘shiluvchilarining yig‘indisi shaklida tasvirlay olishlari (berilgan 
sondagi birliklarning, o‘nliklarning va h.k.);
6.Umumiy sonni topa olishlari, mayda birliklarni yirik birliklar bilan va aksincha, yirik 
birliklarni mayda birliklar bilan almashtira olish.
7. Sonlarni 10, 100, 1000 marta kattalashtira oldigan va nollar bilan tugaydigan sonlarni 10, 
100, 1000 marta kamaytira oladigan bo‘lishlari kerak.
1000 dan katta sonlarni nomerlashni o‘rganish o‘ziga xos xususiyatga ega.
Bundan oldingi barcha sonlarni o‘rganishda o‘rinli bo‘lgan predmetlarni bevosita sanashga 
asoslangan holda ko‘p xonali sonlarni hosil qilish, ularni og‘zaki nomerlash mumkin emas. Predmet 
ko‘rgazmalilikni shartli ko‘rgazmalilikka almashtirishga to‘g‘ri keladi: son cho‘tga solinadi yoki 

---

60