Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

rg
a
n
la
ri
n
in
g
 t
u
rl
a
ri
Ho
k
im
iy
a
t 
ta
q
sim
la
n
is
h
iga 
k
o‘
ra
sudlov
qonun chiqaruvchi
ijro etuvchi
Q
a
ro
r q
a
bul
 q
il
is
h
 
тa
rt
ib
iga k
o‘
ra
yakka tartibda
kollegial
K
eli
b
 c
h
iq
is
h
 
хu
su
si
y
a
ti
g
a
 k
o‘
ra
hosila
birlamchi
Ho
k
im
iy
at
 v
a
k
ol
at
i 
ha
jm
ig
a
 k
o‘
ra
mahalliy
oliy
V
a
k
o
la
t t
ur
iga 
k
o‘
ra
 maхsus vakolatli
umumiy vakolatli
D
a
vl
at
 o
rg
a
n
la
ri
ni
n
g
 t
a
snif
i

---

140
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
uning mustaqil va bir butun siyosiy-huquqiy ta’limot sifatida shakllanishi 
XVII–XVIII asrdagi burjua inqiloblari davriga to‘g‘ri keldi. Davlat organlari 
faoliyatining (vakolatlarining) chegaralanishi g‘oyasi eng umumiy ko‘rinishda 
antik davr donishmandlari – Platon, Aristotel, Polibiy, Likurg va boshqalar 
tomonidan ifoda etilgan.
Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi «klassik» shaklining an’anaviy 
asoschilari Jon Lokk va Sharl Lui Monteskyedir. Hokimiyatlarning qonun 
chiqaruvchi, ijro etuvchi va federal turlarga bo‘linishi, Lokkning fikricha, inson 
huquqlarini ta’minlashning eng muhim vositalaridan biridir. Bunda «barcha qo-
nun chiqaruvchi hokimiyatga itoat etadi, chunki u qonunlarni o‘rnata oladigan 
eng oliy organdir». Lokk sud hokimiyatini alohida e’tirof etmagan, sababi uni 
ijroiya hokimiyatning tarkibiy qismi deb hisoblagan.
Bu borada buyuk fransuz tarixchisi va faylasufi Sharl Monteskyening 
xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. U «hokimiyatlar taqsimlanishi» deb nom 
olgan bir butun tugal ta’limotni yaratgan. Olimning xulosasiga ko‘ra, adolat-
li qurilgan davlatda hokimiyat yagona emas, balki, aksincha, bir-biriga tobe 
bo‘lmagan uchta hokimiyat – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati 
bo‘lishi shart. Ularning har qanday ko‘rinishda biron-bir organ yoki shaxs qo‘lida 
mujassamlanishi umumiy manfaatlarga putur yetkazadi, suiiste’molliklarga 
olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi bilan aslo kelishmaydi. Qonun chiqa-
ruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning bir qo‘lda birlashtirilishi qonunning 
ustun bo‘lishiga zarar yetkazadi, bordi-yu, sudyalar faqat sudlov bilan mashg‘ul 
bo‘lmay, qonun yaratish ishi bilan shug‘ullansalar, u holda insonlar hayoti no-
haqlik qurboniga aylanishi mumkin.
O‘z o‘tmishdoshlari singari Monteskye ham boshqaruvning samarali 
bo‘lishi uchun davlat faoliyati sohasida odilona «mehnat taqsimoti» zarur, deb 
ta’kidlagan. U uchta hokimiyatning har biri o‘z faoliyatining xususiyatiga mu-
vofiq, alohida mustaqil organ tomonidan amalga oshirilgani ma’qul, degan. Ayni 
vaqtda, donishmand davlat organlari tizimi, ular o‘rtasidagi aloqalar tabiati, 
o‘zboshimchalikni cheklash va inson erkinligini ta’minlash maqsadida ularning 
o‘zaro hamkorligi hamda bir-birini «tiyib turish» munosabatlarini tahlil qilishda 
davom etgan. Bu o‘rinda hokimiyatlar mustaqilligi va ularni amalga oshiruvchi 
organlarning mustaqilligi, bir-birining faoliyatiga aralashmasligi o‘ta muhimdir.
Monteskye ta’limotida alohida o‘rin tutadigan g‘oya – hokimiyatlarning 
muvozanati, tengligi hamda ularning «o‘zaro tiyib turish va qarama-qarshi 
ta’sir etish sistemasi» haqidagi g‘oyadir. Yuqorida zikr etilgan hokimiyatlar 
o‘rtasida shunday munosabat o‘rnatilmog‘i lozimki, bunda ularning har biri 
davlat vazifalarini mustaqil o‘tash bilan birgalikda, o‘z huquqiy vositalari yor-
damida bir-birlarini muvozanatda ushlab turadilar, hokimiyat vakolatlarining 

---