Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

395
XIX bob.
 Hozirgi dunyo
huquqiy tizimlari
balki mantiqiy jihatdan tuzilgan yagona huquqiy tizim to‘g‘risida boradi»
1
. U 
«huquqiy tizim» tushunchasini «huquq tizimi» kategoriyasi bilan aralashtirib 
yuborishdan ogohlantiradi. M.N. Marchenko ham I. Sabo kabi huquqiy tizim 
kategoriyasini huquq tizimi va qonunchilik tizimidan farqlaydi. Huquqiy tizim 
faqat huquqiy normalar yig‘indisi bo‘lmay, balki o‘z ichiga huquqiy mafku-
ra, huquqiy ong, huquqiy siyosat, huquqiy madaniyat, yuridik amaliyot kabi 
boshqa huquqiy hodisalarni qamrab oladi. Rus olimi T.V. Kuxarukning fikricha, 
«jamiyat huquqiy tizimi» shunday ilmiy kategoriyalar sirasiga kiradiki, uning 
fanda vujudga kelishini faqat ijtimoiy taraqqiyot, jamiyat huquqiy hayotida ro‘y 
berayotgan o‘zaro aloqadorlik, huquqiy borliqda tizimli xususiyatning mavjudli-
gi bilan tushuntirish mumkin emas. U voqea va hodisalarga falsafiy tizimlilik 
nuqtayi nazaridan yondashish mahsulidir.
Milliy huquqiy tizimni anglashda 
«huquq tizimi», «huquqiy tizim» 
tushunchalaridan tashqari 
«huquq oilasi» kategoriyasining ma’nosini bilib 
olish ham maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘lishicha, 
huquq tizimi huquqning ichki tarkibiy tuzilishidir. Ular: huquq normasi, huquq 
instituti va huquq sohasi (tarmog‘i) ni o‘z ichiga oladi. 
Huquqiy tizim esa, na-
faqat huquq normalarining yig‘indisi, balki ularni harakatga keltiruvchi, o‘zaro 
bog‘liq huquqiy hodisalar yoki vositalar hamda ularning bir butun organizm 
sifatida harakatdagi ko‘rinishidir. Huquqiy tizim tarkibiga huquq normalari 
tizimi bilan bir qatorda, huquq ijodkorligi jarayoni va huquqni qo‘llash jarayoni, 
yuridik mazmundagi barcha hodisalar kiradi.
«Huquqiy tizim» tushunchasi keng ma’noda «huquqning tarixiy tipi» 
tushunchasiga o‘xshash tushuncha sifatida qo‘llaniladi. Bu tushunchalarning 
ikkinchisi bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadagi huquqiy tizimlarning barchasini 
qamrab oladi va eng muhimi, shu tizimlarga ham xosligini ifodalaydi. Biroq, 
«huquqning tarixiy tipi» tushunchasi hozirgi zamon huquqiy tizimlarining 
barcha ko‘rinishlarini qamrab ololmaydi
2
.
Turli-tuman milliy huquqiy tizimlarning umumiy va o‘xshash belgilarining 
mavjudligi ularni guruhlashtirish, tasniflash, alohida huquqiy umumlashma-
larga, huquqiy oilalarga biriktirish imkonini beradi. Qiyosiy huquqshunoslik 
huquqiy tizimlarning umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashdan tashqari, 
ularni turli tiplar, guruhlar va huquq oilalari bo‘yicha tasniflash imkonini bera-
di. Milliy huquqiy tizimlarni ularning turli jihatlari bo‘yicha qiyoslash mumkin. 
Bunday jihatlar qatorida huquqning strukturasi (tarkibiy tuzilishi), huquqning 
manbalari, huquqning jamiyat va davlat hayotidagi o‘rni, muayyan huquqiy 
1 
Сабо Имре. Социалистическое право. – М., 1864. – 128-bet.
2 
Qаrаng: Tаdjiхаnоv U., Sаidоv А. Huquqiy mаdаniyat nаzаriyasi. Dаrslik. / Mаs’ul muhаrrir 
аkаdеmik Sh.Z. O‘rаzayev. 1-tоm. – T., 1998. – 80-bet.

---