Toshkent axborot texnologiyalari universiteti huzuridagi dasturiy mahsulotlar va apparat dasturiy majmualar yaratish
M-darajali polinom bilan approktsimatsiyalash
Download 306.97 Kb.
|
matematik va kompyuterli modellashtirish asoslari maruzalar torlami -конвертирован
M-darajali polinom bilan approktsimatsiyalash.
Jadval ko’rinishidagi ma’lumotlarni M-darajali polinom P (x) a a x a x2 ... a xm, bu yerda (m n) m 0 1 2 m ko’rinishdagi empirik funktsiya bilan almashtirish kerak bo’lsin. Pm (x) polinom approktsimatsiyalovchi polinom deyiladi. EKU ga asosan noma’lum koeffitsientlar farqlari (jadval ko’rinishidagi va empirik orasidagi farqlar) kvadratlari yig’indisi eng kichik bo’ladigan qilib tanlanadi. Jadval ko’rinishidagi berilgan funktsiya uchun masalani quyidagicha qo’yishimiz mumkin: M-darajali polinom i Pm (x) ni (m<=n) shunday olish kerak s [ yi i1 n kattalik eng kichik qiymat qabul qilsin. Pm (x )]2 S funktsiya ekstremumi mavjud bo’lishining zaruriy sharti quyidagidan iborat: s a 0, 0 s a 0, (2) 1 .... s a 0 m formula orqali differentsiyallash natijasini noma’lum koeffitsientlarga bog’liq bo’lgan quyidagi algebraik tenglamalar sistemasiga ega bo’lamiz. Agar n x , ( j 0,1, 2, , 2m), j c j i i 0 n x y , (k 0,1, 2,..., m), k d k i i i 0 (3) deb olsak (2) formulani quyidagicha yozishimiz mumkin. c0a0 c1a1 c2a2 ... cmam d0, c a c a c a ... c a d , 1 0 2 1 3 2
............................................. cma0 cm 1a1 cm 2a2 ... c2mam dm cj va dk koeffitsientlarni qo’lda hisoblash uchun quyidagi jadvaldan foydalanish oson. (3) formuladagi koeffitsientlar jadvaldagi mos sonlarni qo’shish orqali topiladi.
a1, a2 , ..., am (1) empirik bog’lanishning noma’lum koeffitsientlardir. (4) ko’rinishdagi normal tenglamalar sistemasini biror usul (masalan Gauss usuli) bilan yechish orqali aniqlanadi. Bu laboratoriya ishida jadval ko’rinishida berilgan funktsiyani 2-darajali ko’phad bilan aproksimatsiyalaymiz. Bu holda
2 0 1 2
s n ( y a a x a x2) (2) а i 0 1 i 2 i 0 i0 s n ( y a a x a x2) (2x )
а i 0 1 i 2 i i 1 i1 s n ( y a a x a x2) (2x2) а i 0 1 i 2 i i 2 i1 а n a n x a x2 y 0 1
i0 n 2
n i i i1 а n x a x2 a x3 x y 0 i n i0 1 i i1 n 2 i1 n i i i i1 n n n n a x2 a x 3 a x 4 x2 y i0 1 i i1 2
i i i i1 a0 , a1, a2 koeffitsientlarni esa (6) tenglamalar sistemasini Gauss usuli bilan yechish orqali aniqlaymiz. Misol. Tajriba natijasida quyidagi
ma’lumotlar olingan bo’lsin. Ma’lumotlarni approksimatsiyalovchi funktsiya u a a x a x2 2- darajali 0 1 2 empirik bog’lanish ko’rinishida tanlash talab etilsin. Hisoblashlarni quyidagi jadvalda keltiramiz.
olingan yig’indilarni (5) tenglamalar sistemasiga qo’yib, uni Gauss usuli bilan yechamiz va empirik funktsiyaga ega bo’lamiz. u(x) 0,003606 0,006908x 1,00819x2 Quyidagi rasmda tajriba ma’lumotlari (nuqtalar bilan) va approksimatsiyalovchi funktsiya grafiklari berilgan. Kuzatish natijalariga ishlov berish.Tasodifiy hodisalar ustida o‘tkaziladigan kuzatish natijalariga asoslanib, ommaviy tasodifiy hodisalar bo‘ysunadigan qonuniyatlarni aniqlash mumkin. Matematik statistikaning asosiy vazifasi kuzatish natijalarini (statistik ma’lumotlarni) to‘plash, ularni guruhlarga ajratish va qo‘yilgan masalaga muvofiq ravishda bu natijalarni tahlil qilish usullarini ko‘rsatishdan iborat. Biror X tasodifiy miqdor F(x) taqsimot funksiyasiga ega deylik. X tasodifiy miqdor ustida o‘tkazilgan n ta tajriba (kuzatish) natijasida olingan x1, x2 , ..., xn qiymatlar to‘plamiga n hajmli tanlanma deyiladi, x1, x2 , ..., xn qiymatlarni birbiriga miqdorlar deb qarash mumkin. Ba’zan x1, x2 , ..., xn tanlanma F(x) nazariy taqsimot funksiyaga ega bo‘lgan X bosh to‘plamdan olingan deb ham ataladi. Bosh to‘plamdan tanlanma olingan bo‘lsin. Birorta x1 qiymat n1 marta, x2 qiymat
n2 marta va hokazo kuzatilgan hamda n1 n bo‘lsin. Kuzatilgan xi qiymatlar variantalar, kuzatishlar soni ni chastotalar deyiladi. Kuzatishlar sonining tanlanma hajmiga nisbatini W ni i n nisbiy chastotalar deyiladi. Tanlanmaning statistik taqsimoti deb variantalar va ularga mos chastotalar yoki nisbiy chastotalar ro‘yxatiga aytiladi. Shunday qilib, taqsimot deyilganda ehtimollar nazariyasida tasodifiy miqdorning mumkin bo‘lgan qiymatlari va ularning ehtimollari orasidagi moslik, matematik statistikada esa kuzatilgan variantalar va ularning chastotalari yoki nisbiy chastotalari orasidagi moslik tushuniladi. Aytaylik, X son belgi chastotalarining statistik taqsimoti ma’lum bo‘lsin.
Quyidagi belgilashlar kiritamiz: nx -belgining x dan kichik qiymati kuzatilgan kuzatishlar soni; n – kuzatishlarning umumiy soni. Taqsimotning empirik funksiyasi (tanlanmaning taqsimot funksiyasi) deb har bir x n qiymati uchun (X F (x) nx F*(x) funksiyaga n n bu yerda: nx – x dan kichik variantalar soni, n – tanlanma hajmi. Tanlanmaning statistik taqsimotini ko‘rgazmali tasvirlash hamda kuzatilayotgan X belgining taqsimot qonuni haqida xulosalar qilish uchun poligon va gistogrammadan foydalaniladi. Chastotalar poligoni deb kesmalari (x1, n1), (x2 , n2 ), ..., (xk , nk ) , nuqtalarni tutashtiradigan siniq chiziqqa aytiladi. Bu yerda xi mos chastotalar. – tanlanma variantalari, ni –
Nisbiy chastotalar poligoni deb kesmalari (x1, w1), (x2 , w2 ),..., (xk , wk ) nuqtalarni
tutashtiradigan chiziqqa aytiladi, bu yerda xi – tanlanma variantalari, Wi –ularga mos nisbiy chastotalar. Chastotalar gistogrammasi deb asoslari h uzunlikdagi oraliqlar, balandliklari esa ni n (chastota zichligi) nisbatlarga teng bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchaklardan iborat pog‘onali figuraga aytiladi. Nisbiy chastotalar gistogrammasi deb asoslari h uzunlikdagi oraliqlar balandliklari esa wi h (nisbiy chastota zichligi) nisbatlarga teng bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchaklardan iborat pog‘onali figuraga aytiladi. misol. Hajmi 30 bo‘lgan tanlanmaning chastotalari taqsimoti berilgan.
Nisbiy chastotalar taqsimotini tuzing. Yechish: Nisbiy chastotalarni topamiz. Buning uchun chastotalarni tanlama hajmiga bo‘lamiz. W 10 1 , W 15 1 , W 5 1 .
1 30 3 2 30 2 3 30 6 u holda, nisbiy chastotalar taqsimoti
misol. Quyidagi taqsimot qatori bilan berilgan tanlanmaning empirik taqsimot funksiyasini tuzing va grafigini chizing.
Yechish: n n1 n2 n3 10 15 25 50 W 10 1 0.2; W 15 3 0.3; W 25 1 0.5
t 50 5 2 20 10 3 50 2 U holda, nisbiy chastotalar empirik taqsimoti
Empirik taqsimot funksiya quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi. 0i , agar, x 1, bo'lsa 0.2, agar,1 x 4, bo'lsa F (x) n 0.5, agar,4 x 6, bo'lsa 1, agar, x 6, bo'lsa Topilgan qiymatlar asosida grafikni yasaymiz. X belgili bosh to‘plamning taqsimot funksiyasi F(x, ) bo‘lib, noma’lum parametr bo‘lsin, x1, x2 ,...xn esa bosh to‘plamdan olingan tanlanma bo‘lsin. Tanlanmaning ixtiyoriy funksiyasi L(x1, x2 ,...xn ) statistika deyiladi. Statistikaning kuzatilgan qiymati L L(x1, x2 ,...xn ) parametrning taqribiy qiymati sifatida olinadi. Bu holda L(x1, x2 ,...xn ) statistika parametrning bahosi deyiladi. x 1 n x n Tanlanmaning o‘rta qiymati, i i1 D 1 n (x x )2 ML(x1, x2 ,..., xn ) shart bajarilsa, L baho parametr uchun siljimagan baho deyiladi. Agar L baho va har qanday 0 uchun
lim P(| L | ) 1 n munosabat bajarilsa, L baho parametr uchun asosli baho deyiladi. Agar L baho uchun lim D(L) 0 n L baho parametr uchun asosli baho bo‘ladi. Agar parametrning L1vaL2 siljimagan baholari berilgan bo‘lib, D(L1 ) D(L2 ) bo‘lsa, L1 baho L2 bahoga nisbatan samarali baho deyiladi. Berilgan n hajmli tanlanmada eng kichik dispersiyali baho samarali baho bo‘ladi. xT –tanlanma o‘rtacha bosh to‘plam o‘rta qiymati uchun siljimagan, asosli va samarali baho bo‘ladi. DT -tanlanma dispersiya bosh to‘plam dispersiyasi uchun asosli baho bo‘ladi. S n D – bosh to‘plam dispersiyasi uchun siljimagan, asosli baho bo‘ladi. n 1 T Tanlanma o‘rtacha va tanlanma dispersiyalarni hisoblashni soddalashtirish uchun ba’zan quyidagi formulalardan foydalaniladi: u xi c , i 1, n, i h 1 n u ui , i 1 n xT u h c, n 1 u 2 x 2 u DT (ui u) , n i 1 DT h DT bu yerda c va h sonlari hisoblashni yengillashtiradigan qilib tanlanadi. misol. Sterjenning uzunligi 5 marta o‘lchanganda quyidagi natijalar olingan: 92, 94, 103, 105, 106. Sterjen uzunligining tanlanma o‘rta qiymatini toping. Yo‘l qo‘yilgan xatolarning tanlanma dispersiyasini toping. Yechish: a)Tanlanma o‘rtacha xT ni topish uchun shartli variantalardan foydalanamiz, chunki dastlabki variantalar katta sonlardir. ui xi 92 x 92 0 2 11 13 14 92 8 100 T 5 Tanlanma dispersiyani topamiz. (x x )2 n i T DT i 1 n (92 100)2 (94 100)2 (103 100)2 (105 100)2 (106 100)2 34 5 Faraz qilaylik, x1, x2,……xn tanlanma berilgan bo‘lib, uning taqsimot funksiyasi F(x, )bo‘lsin. L(x1, x2,……xn) statistika parametr uchun statistik baho bo‘lsin. Agar ixtiyoriy >0 son uchun shunday >0 son topish mumkin bo‘lsa va uning uchun P( L ) ) 1 bo‘lsa, u holda ( L ; L ) oraliq parametrning 1 ishonchli oralig‘i deyiladi. ishonchlilik darajali X belgisi normal taqsimlangan bosh to‘plamning matematik kutilishi a uchun quyidagi ishonchli oraliqdan foydalaniladi: a)
T a T a bu yerda – o‘rtacha kvadratik chetlanish, t – Laplas funksiyasi (t)
(t ) 2 bo‘ladigan qiymati. – noma’lum bo‘lib, tanlanma hajmi n>30 bo‘lganda: xT t n1: a xT tn1: Bu yerda S2 – tuzatilgan tanlanma dispersiya, tn1: berilgan n va lar bo‘yicha topiladi. – Styudent taqsimoti jadvalidan
Eslatma: t baho aniqligi deyiladi. X belgisi normal taqsimlangan taqsimot funksiyasining dispersiyasi 2 quyidagi ishonchli oraliqlardan foydalaniladi: uchun
S 2 (1 q)2 2 S 2 (1 q)2 , S(1 q) S(1 q) q <1 bo‘lganda, yoki 0 2 S 2 (1 q)2 , q >1 bo‘lganda, yoki 0 S(1 q) misol. Bosh to‘plamning normal taqsimlangan X belgisining noma’lum matematik kutilishi a ni v=0,95 ishonchlilik bilan baholash uchun ishonchli oraliqni toping. Bunda berilgan. 5 , tanlanma o‘rtacha xT 14 va tanlanma hajmi n=25 1 v Yechish: ф( t )= 2 0,95
munosabatdan ф( t )= 2 =0,475 jadvaldan t=1,96 ni topamiz. Topilganlarni formulaga qo‘yib, x t a xT t 5 5 T 14 1,96 ;14 1,96 25 yoki
(12,04; 15,96) ishonchli oraliqni topamiz. 25
|
ma'muriyatiga murojaat qiling