Toshkent axborot texnologiyalari universiteti u. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev operatsion tizimlar

Nazorat savollari

1. 
   Kompyuter xavfsizligi nima?
   
2. 
   Tarmoq xavfsizligi nima?
   
3. 
   Operatsion tizimning xavfsizlikda tutgan o‘rni?
   
4. 
   Tizimning yashovchanligi nima?
   
5. 
   Himoyalashning qanday darajalari mavjud?
   
6. 
   Xavfsizlik muammolariga nimalar kiradi?
   
7. 
   Tizimni himoya qilish uchun qanday xavfsizlik choralari ko‘rilishi kerak?
   
8. 
   Ma’lumotni maxfiyligi nima?
   
9. 
   Ma’lumotni yaxlitliligi nima?
   
10. 
    Imkoniylik nima?
    
11. 
    Tahdid turlarini keltiring.
    
12. 
    Qasddan qilingan tahdidlar nima?
    
13. 
    Dasturiy tahdidlar nima?
    
14. 
    Troyan otlari bu nima?
    

IXBOB. AMALIYOTDA OPERATSION TIZIMLARDAN FOYDALANISH
9.1. Linux operatsion tizimi, qurilish tamoyili va ahamiyati
Linux - bu UNIX operatsion tizimining mashhur variantidir, ammo UNIX ning boshqa ko‘plab versiyalari va variantlari mavjud, ular Unix operatsion tizimi mavzusida ko‘rib chiqilgan. Ushbu tizim ishchi stansiyalar va serverlarning eski modellari uchun ustun bo‘lgan operatsion tizimlardan biri bo‘lib, u boshqa tizimlarda - smartfonlardan (Android operatsion tizimi Linux asosida) superkompyuterlarga qadar qo‘llaniladi. Bu operatsion tizimlarni qurishning ko‘plab muhim tamoyillarini aks ettiradi. Muhokamamizni Linux tarixi va rivojlanish yo‘lidan boshlaymiz. Keyinchalik Linux operatsion tizimi haqida umumiy ma’lumotlar va undan qanday foydalanish haqida tushunchalar beriladi. Ushbu sharh faqatgina Windows tizimi bilan tanish bo‘lgan o‘quvchilar uchun juda muhimdir, chunki tizim foydalanuvchidan tizimning deyarli barcha tafsilotlarini yashiradi. Grafik interfeyslar operatsion tizimni endi boshlagan foydalanuvchilar uchun juda qulay bo‘lishi mumkin bo‘lsada, ular past moslashuvchanlikka ega va tizim qanday ishlashi haqida tushuncha bermaydi. Keyin ushbu bobning asosiga o‘tamiz - Linux tizimidagi xotirani boshqarish, kiritish/chiqarish, fayl tizimi va xavfsizlik masalalariga. Har bir mavzu uchun biz avval asosiy tushunchalarni, so‘ngra tizim muammolarini va nihoyat amalga oshirish usullarini muhokama qilamiz. Linus Torvalds tomonidan Linux operatsion tizimini yaratilishiga MINIX operatsion tizimi sabab bo‘lgan. Shuning uchun biz mavzuni avval MINIX operatsion tizimidan boshlaymiz.
MINIX
Barcha zamonaviy UNIX tizimlari umumiy xususiyatga ega: ularning barchasi yirik va murakkab bo‘lib, ular qaysidir ma’noda UNIX tizimining asosidagi g‘oyaga zid keladi. Tizimlarning barcha boshlang‘ich kodlari erkin (bu ko‘p hollarda noto‘g‘ri bo‘lgan) bo‘lsa ham, baribir, bitta odam ularni tushunishi mumkin emas. MINIX tizimi birinchi Unixga asoslangan mikroyadroli tizimlaridan biri edi. Mikroyadroning g‘oyasi, yadroda iloji boricha kamroq funksiyalarni bajarish va uni ishonchli va samarali qilishdir. Shunga ko‘ra, xotira boshqaruvi va fayl tizimi foydalanuvchi jarayonlariga o‘tkazildi. Yadro boshqa hech narsa qilmasdan jarayonlar o‘rtasida xabarlarni uzatish bilan shug‘ullanadi. Yadro C tilidagi 1600 va 800 assembler qatorlaridan iborat edi. Intel 8088 protsessorining arxitekturasi bilan bog‘liq texnik sabablarga ko‘ra, yadroga kiritish/chiqarish qurilma drayverlari (yana 2900 qo‘shimcha qatorlar) joylashtirilgan. Fayl tizimi (C da 5100 satr) va xotira menejeri (C da 2200 satr) ikkita alohida foydalanuvchi jarayoni sifatida ishladi. Mikroyadro tizimining monolit tizimdan ustunligi shundaki, mikroyadro tizimini tushunish va saqlash oson (yuqori modulliligi sababli). Bundan tashqari, kodni yadrodan foydalanuvchi rejimiga o‘tkazish tizimni yuqori darajadagi ishonchlilik bilan ta’minlaydi, chunki foydalanuvchi rejimida ishlaydigan jarayonning buzilishi bunday zararni keltirib chiqara olmaydi, chunki yadro rejimida komponent ishdan chiqishi mumkin. Bunday tizimning asosiy kamchiligi bu foydalanuvchi rejimidan yadro rejimiga qo‘shimcha o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan biroz past ko‘rsatkichdir. Barcha zamonaviy UNIX tizimlarida X Windows oyna tizimi foydalanuvchi rejimida ishlaydi, natijada unumdorlik biroz pasayadi, lekin katta modullikka erishiladi (Windows dan farqli o‘laroq, butun foydalanuvchi grafik interfeysi yadroda joylashgan). O‘sha davrning boshqa mashhur mikroyadrolariga Mach (Accetta va boshqalar, 1986) va Horus (Rozier va boshqalar, 1988) kiradi. U joriy qilingandan bir necha oy o‘tgach, MINIX tizimi o‘z yangiliklar guruhining komp.os.minix va 40000 dan ortiq foydalanuvchilari bilan muhim obyektga aylandi. Ko‘p foydalanuvchilar buyruqlar va foydalanuvchi dasturlarini o‘zlari yoza boshladilar, shuning uchun MINIX tizimi tezda Internetda ko‘p sonli foydalanuvchilarning jamoaviy ijod mahsuli bo‘lib, keyinchalik paydo bo‘lgan boshqa jamoaviy loyihalar uchun prototip bo‘lib xizmat qildi. 1997 yilda MINIX tizimining 2.0 versiyasi ishlab chiqildi. Endi bazaviy tizim tarmoq dasturiy ta’minotini o‘z ichiga oldi va uning hajmi 62,200 qatorga yetdi. 2004 yilda, MINIX ning rivojlanish yo‘nalishi tubdan o‘zgardi, tortishish markazi mutlaqo muammosiz va ishonchli tizimni yaratishga yo‘naltirildi, u avtomatik ravishda muvaffaqiyatsizliklardan xalos bo‘lib, hattoki takrorlangan dastur xatolariga qaramay to‘g‘ri ishlashni davom ettirishi mumkin edi. Natijada, 1-versiyadagi modullik g‘oyasi MINIX 3.0 versiyasida sezilarli darajada kengaydi, deyarli barcha qurilma drayverlari foydalanuvchi maydoniga ko‘chirildi (va barcha drayverlar alohida jarayonlar sifatida ishlaydi). Yadro hajmi keskin kamaydi (bitta dasturchi tushunishi mumkin bo‘lgan 4000 kod qatoriga). Xatolarga bardoshliligini oshirish uchun ichki mexanizmlar ham o‘zgartirildi. Bundan tashqari, 650 dan ortiq mashhur UNIX dasturlari Windows X tizimi (ba’zan shunchaki X deb ataladi), turli xil kompilyatorlar (gcc ni o‘z ichiga olgan), matn protsessorlari, tarmoq dasturlari, veb-brauzerlar va boshqalarni o‘z ichiga olgan MINIX 3.0-ga ko‘chirildi. Oldingi versiyalardan farqli o‘laroq (asosan ta’limga oid), MINIX 3.0 versiyasidan boshlab, tizim ancha foydaliroq bo‘lib qoldi (asosiy urg‘u yuqori ishonchlilikka qaratiladi).