Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. A. Isadjanov, N. S. Ismailova jahon iqtisodiyotining

Barqaror iqtimoiy-iqtisodiy rivojlanish indikatorlarining asosiy
ko„rsatkichlari²⁴

Maqsadlar	Rivojlanish indikatorlari	Joriy holat indikatorlari	Ta’sir etish indikatorlari
A. IJTIMOIY IN		4DIKATORLAR
Qashshoqlik va ochlikka barham berish	•Bandlikning o‘sish sur’ati (%). • Erkak va ayollarning o‘rtacha oylik maoshlari nisbati	Qashshoqlikda yashovchi aholi (%) Boy va kambag‘allarning daromadlari nisbati
Demografik o‘sish	Aholining ko‘payish sur’ati (%) Aholining migratsiya qilish sur’ati (nafar/yil)	• Aholining zichligi (nafar/km ^2)	• Tug‘ilishining ko‘payishi
Ta'lim, kadrlar tayyorlash va jamiyatning axborot olishiga yordam berish	Maktab yoshidagi aholining o‘sish sur’ati Boshlang‘ich ta’lim maktab o‘quvchilari sonining oshishi (% ) O‘rta ta’lim maktab o‘quvchilari sonining o’shishi (% )	Kattalar o‘rtasida savodlilar ulushi (%). 5-sinf darajasida ta’lim olgan aholining ulushi (% ) Maktabda o‘rtacha ta’lim olish davomiyligi	Ta’limga sarflanadigan YaMM ulushi (% ) Maktabda 100 nafar o’g‘il bolaga to‘g‘ri keluvchi qizlar soni Ishlovchilar o‘rtasida 100 nafar erkakka to‘g‘ri keluvchi ayollar soni
Aholi salomatligini muhofaza qilish	Toza ichimlik suviga yetarli darajada ega bo‘lmagan aholining ulushi (%) Oqar suv tizimi ta’minlanmagan uy- joylarda yashovchi aholining ulushi (%) Salomatlik uchun zararli bo‘lgan ifloslangan havo ta’ siridagi aholining ulushi (%). • Yetarli darajada oziq-ovqat bilan ta’minlanmagan aholining ulushi (%).	1000 nafar tirik tug‘ilgan chaqaloqlarda o‘lim miqdori. Tug‘ilshida o’rtacha umr ko‘rishning kutilayotgan natijasi. 1000 ta tug‘ilgan chaqaloqqa tug‘ruq vaqtida onalarning o‘lim miqdori	Sog‘liqni saqlashga sarflanadigan YaIM ulushi (%) Birinchi tibbiy xizmat ko‘rsatiladigan aholining ulushi (%) Asosiy yuqumli kassaliklarga qarshi emlangan aholining ulushi (%) Oilani rejalashtirish muammosini muhokama qilish imkoniyatiga ega bola tug‘ish yoshidagi ayollar soni Mahalliy tibbiy

			xizmat ko‘rsatishga milliy sog‘likni saqlashdan kelgan xarajatlar ulushi
Qishloqlarda barqaror rivojlanish ko‘rsatkichlari	Shaharlarning ko’payishi (%) Aholi boshiga yoqilg‘i iste’moli (litr) 10 million va undan ko‘p aholiga ega megapolislar soni	Shahar aholisining ulushi (%) Tabiiy ofatlardan zarar ko‘rgan va halok bo‘lganlar soni va ziyoni Aholi boshiga to’g‘ri keladigan uy- joyning umumiy maydoni (m:) • Uy- joy to’lovlari va daromadning nisbati	Arzon uy-joylar qurilishiga sarflanadigan xarajat Jamoat transportlari ta’minotiga ketadigan xarajatlar • Aholi boshiga infratuzilma xarajatlari. Uy-joy qurilishiga ajratilgan kreditlar hajmi
B. IQTISODIY INDIKATORLAR
Iqtisodiy rivojlanish	Aholi jon boshiga YalM o‘sish sur’ati (% ) • Xizmat va tovarlarning eksporti. Xizmat va to varlarning importi	Aholi jon boshiga YaIM YaIM ishlab chiqarishga qo‘shgan xissasi (% ) YAIM eksport ulushi (% )	YaIMda investitsiya ulushi Regional savdo bitimlardagi ishtirok (ha/yo’q)
Iste 'mol xarakterini o‘zgarish	Mineral resurslar zahirasining qisqarishi (tasdiqlangan zahiradan % hisobida) Aholi jon boshiga energiyaning yillik sarfi
Moliyaviy resurs va mexanizmlar	• YaIMda resurslar sotuvining ulushi (% )	Rivojlanish uchun tashqi yordam (olingan yoki berilgan, YaIMdan % hisobida) Qarzlar (YaIM dan % hisobida) Qarzlarga xizmat ko‘rsatish (qarzdan % hisobida)	Atrof-muhit muhofazasi uchun ajratilgan YaIM ulushi Davlat daromadida ekologik soliq va subsidiyalarning foizi Barqaror rivojlanish uchun qo‘shimcha moliyalashtirish miqdori Qarzlarning undirilishi

2001- yil BMT BRKning 9-sessiyasi 48 ta indikatorni tasdiqladi va nomi bilan alohida nashr etildi. BMTning mingyillik arafasida e‘lon qilgan «Mingyillik
rivojlanish maqsadlari»da (Millennium Development Goals) barqarorlikni
ko‘rsatuvchi omil sifatida atrof-muhit ifloslanishining inson salomatligiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri misolida izohlash mumkinligi ta’kidlangan. Unda mamlakatlarda insoniyat salohiyatini oshirishda foydalanish mumkin bo‘lgan indikatorlar tizimi taklif qilingan. BMTning MRMda asosiy ekologik maqsad umuman Yer kurrasi va alohida davlatlarda atrof-muhitni muhofaza qilishni ta‘minlashga chaqirishdir. Barqaror rivojlanishning indikatorlar tizimiga kompleks yondashish va shakllantirish borasidagi harakatlar BMTning barqaror rivojlanish bo‘yicha komissiyasi tomonidan 1996- yildan boshlab amalga oshirilgan. Taklif etilgan umumiy indikatorlar soni 132 tani tashkil etgan. Ular hammasi to‘rt guruhga bo‘lingan: ijtimoiy (41), iqtisodiy (26), ekologik (55) va tashkiliy (10).

2. 
   Global iqtisodiyot rivojlanishining umumiy indikatorlari
   

Ular qatoriga qo‘ydagilar kiradi. Birinchidan, —Inson taraqqiyoti indeksi” reytingiga jami 189 mamlakat kiritilgan bo‘lib, har bir mamlakatning global iqtisodiyotda tutgan mavqeini belgilaydi. Reytingdagi davlatlar o‘rni ta’lim darajasi, umrning o‘rtacha uzunligi va yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi bo‘yicha belgilanadi. Shuningdek, gender tenglik, ayollar huquqlari va imkoniyatlarining kengligi, ekologiya va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik ham hisobga olingan.
2018- yilda chop etilgan mazkur reytingda inson rivojlanishing eng yuqori darajasi 59 mamlakatda qayd etildi. Reytingda Norvegiya birinchi o‘rinni egalladi, Shveytsariya ikkinchi va Avstraliya uchinchi o‘rinda qayd etildi, Rossiya (49-o‘rin), Qozog‘iston (58-o‘rin), Turkmaniston 108-o‘rinni, O‘zbekiston —Inson taraqqiyoti indeksi” yuqori mamlakatlar qatoridan joy oldi va 105-o‘rinni egalladi, Qirg‘iziston 122-o‘rinni va Tojikiston 127-o‘rinni egallagan. Ro‘yxatni eng quyi rivojlanish darajasi bilan Janubiy Sudan, Markaziy Afrik Respublikasi va Niger yakunlagan.
Ikkinchidan, KOF versiyasi bo‘yicha dunyo mamlakatlarining globallashuv indeksi.
Dunyo mamlakatlarining globallashuv indeksi (KOF Index of Globalization), Shveysariya iqtisodiyot instituti (KOF Swiss Economic Institute) tomonidan aniqlanadi.
2002- yilda birinchi bor dunyo mamlakatlarining globallashuv indeksi (KOF Index of Globalization) Shveysariya iqtisodiyot institutining (KOF Swiss Economic Institute) Shveysariya texnologiya instituti (Swiss Federal Institute of Technology). hamkorligi asosida yaratildi. Ushbu indeks kompleks ko‘rsatkich sifatida u yoki bu mamlakatning dunyo miqyosida integratsiyalashish ko‘lamiga baho berib, uning jihatlari bo‘yicha boshqa mamlakatlar bilan taqqoslash imkonini beradi.
Loyiha mualliflari globallashuvga milliy chegaralarni yo‘qotuvchi, milliy iqtisodiyot, madaniyat, texnologiya, boshqaruv, shuningdek, odamlar, kapital, g‘oya kabilarni o‘z ichiga oluvchi turli xil oqimlar orqali bog‘langan murakkab munosabatlarni va o‘zaro aloqalarni vujudga keltiruvchi jarayon sifatida ta’rif berishadi. Bunga bog‘liq ravishda indeks globallashuvning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatlarini o‘z ichiga oladi.
Indeks doirasida tadqiq qilinadigan barcha mamlakatlar global integratsiyaning 3 ta asosiy guruhi tarkibiga kiritilgan 24 ta ko‘rsatkich bo‘yicha baholanadi:

1. 
   Iqtisodiy globallashuv - xalqaro savdo hajmi, xalqaro tadbirkorlik faoliyati darajasi, savdo oqimlari, xalqaro sarmoyalar, tarif siyosati, xalqaro savdoga cheklov hamda bojlar va boshqalar.
   
2. 
   Ijtimoiy globallashuv - madaniy integratsiyalashuv darajasi, mamlakatdagi xorijiy fuqarolar ulushi, xalqaro turizm, xalqaro shaxsiy aloqalar, telefon trafiklari hajmi, pochta jo‘natmalari, transchegaraviy pul o‘tkazmalari, axborot oqimlari, axborot-kommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanganligi va hokazolar.
   
3. 
   Siyosiy globallashuv - mamlakatning xalqaro tashkilotlarga a‘zoligi, xalqaro missiyalarda ishtiroki (shu jumladan BMT missiyalari), ko‘ptomonlama xalqaro bitimlarning ratifikatsiyasi, mamlakatdagi elchixonalar hamda chet el vakolatxonalarining soni va boshqalar.
   

Globallashuv darajasi indeksi yuqorida ko‘rsatilganlarga mos ravishda quyidagi 36 foiz, 39 foiz va 25 foiz koeffitsientlarning yig‘indisi sifatida hisoblab chiqiladi. Ushbu tadqiqot qamrab olgan barcha mamlakatlar uchun Globallashuv indeksi reytingi tuziladi. Mazkur reyting ularning tadqiq qilinayotgan boshqa mamlakatlar orasidagi o‘mini aniqlab beradi.

2. 
   jadval