Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

9.7-jadval 
Ijtimoiy to‘lovlar uchun mablag‘lardan foydalanish 
№ 
Ko’rsatkichlar  
Ming so’m 
Jamiga nisbatan 
foiz  
Hisobot 
davr bazisga 
nisbatan 
foiz 
Bazis 
davr 
Hisobot davr 
Bazis 
davr 
Hisobot 
davr 
reja 
haq-t 
reja 
haq-t 
reja 
haq-
t 
1. 
Ijtimoiy 
xarakterdagi 
to’lovlar, jami 
20616,3  38233,4  7054,2  100 
100 
100 
186 
34 
1.1 
Ishlovchilarni 
ijtimoiy 
himoyalash 
uchun xarajatlar 
18649,5  34990,5  2854,0  90.5 
91,5  40,5 
186 
8,1 
 
1.1.
1 
Ishlovchilarga 
sug’urta haqlari 
17459,1  32959,7 
- 
93,6 
94,2 
- 
189 
- 
1.1.
2 
Nodavlat 
sug’urta 
jamg’armalariga 
badallar 
1190,4 
2030,8  2854,0 
6,4 
5,8 
100 
171 
240 
1.2.  Kutilmagan 
holatlar 
bo’yicha 
moddiy yordam 
101,3 
145,7 
234,5 
0,5 
0,4 
3,3 
144 
161 
1.3  Ishdan 
bo’shatishdagi 
to’lovlar 
235,5 
379,5 
498,6 
1,1 
1,0 
7,1 
161 
212 
1.4  Kasbiy 
tayyorgarlik 
uchun to’lovlar 
290,0 
489,2 
675,7 
1,4 
1,3 
9,6 
168 
232 
1.5  madaniy-
maishiy 
maqsadlar 
1248,9 
2100,0  2580,9 
6,1 
5,5 
36,6 
168 
207 

---

 
176 
uchun xarajatlar 
1.6  Boshqa ijtimoiy 
xarajatlar 
90,2 
128,5 
210,5 
0,4 
0,34 
3,0 
143 
233 
 
Nodavlat  pensiya  jamg’armalariga  to’lovlar  xodimlar  to’rg’unligiga  va 
qo’nimsizlikni  kamayishiga  faqatgina  bilvosita  ta’sir  qilishi  mumkin.  Ishdan 
bo’shatishdagi  to’lovlar  ulushi  1.1  foizdan  7.1  foizgacha  oshgan  (rejada  1.0  foizga 
kamaytirish  mo’ljallangan),  biroq  keyinchalik  bu  to’lovlar  to’liq  ish  bilan  band 
bo’lmagan  xodimlarning  bo’shashi  hisobiga  ish  haqining  tejalishidan  qoplanishi 
mumkin. 
Ijtimoiy  to’lovlar  va  imtiyozlar  bir  qancha  omillarga  bog’liq  bo’ladi: 
korxonaning  katta  yoki  kichikligi,  uning  qaysi  tarmoqqa  mansubligi,  moliyaviy-
iqtisodiy holati. Ijtimoiy to’lovlar xodimlarning kategoriyalari bo’yicha darajalanadi. 
Ijtimoiy  to’lovlarni davlat tomonidan qisqartirilishi sharoitida ushbu dasturlarni 
bajarilishi  korxona  zimmasiga  yuklatilmoqda.  Shuni  hisobgva  olib,  davlat 
korxonalarda  ijtimoiy  to’lov  jamg’armalarini  rivojlantirishni  rag’batlantirishi  lozim. 
Bunda  qisman  yoki  to’liq  soliqlardan  ozod  qilingan  turli  ijtimoiy  to’lov  shakllarini 
rivojlantirishga yo’naltirilgan soliq siyosati asosiy dastak hisoblanadi. 
Asosiy  ish  haqidan  tashqari  ma’lum  ijtimoiy  to’lovlar  yig’indisini  taklif 
qilayotgan  tadbirkor  nimalarni  maqsad  qilishi  mumkin?  Bu  maqsadlar  turlicha 
bo’lishi  mumkin:  malakali  kadrlarni  jalb  qilish  va  ushlab  qolish,  yuqori  unumli 
mehnatni  rag’batlantirish,  kadrlar  qo’nimsizligini  kamaytirish,  ishlovchilarning  real 
daromadlarini oshirish. 
Hech  qaysi  korxona  o’z  hisobidan  ishlovchining  barcha  muammolarini  hal 
etishga qodir emas, shuning uchun u ishlovchiga barcha to’lov va imtiyozlarni to’liq 
hajmda taklif etolmaydi. Bu korxona faoliyatining maqsadi ham  emas. Korxonaning 
o’z oldiga qo’ygan maqsadi hamda u yoki bu qo’shimcha to’lov va imtiyozlarni taklif 
etish bilan ishlovchilar farovonligini oshirish maqsadlari o’rtasida farq bor. 
Umuman  olganda,  ba’zi  qo’shimcha  to’lovlar  ham  korxona  talablarini,  ham 
unda  band  bo’lgan  ishlovchilar  talablarini  qondirishi  mumkin.  Shuning  uchun 

---

 
177 
ijtimoiy to’lov xajmlari korxona va ishlovchilarning qiziqishlariga mos kelishi kerak, 
biroq bu moslik hech qachon to’liq bo’lmaydi. 
Kasbiy tayyorgarlik uchun to’lovlar samarali bo’lishi lozim. Ularning ulushi 1.4 
foizdan  9.6foiz  gacha  oshgan  (9.7-jadval,  5.4  qator),  biroq  bunday  ijtimoiy  to’lov 
korxonada  shunday  malakadagi  xodimga  talab  bo’lsa  samarali  bo’ladi.  Shuning 
uchun  kasbiy  tayyorgarlik  uchun  mablag’lar  asoslangan  hamda  personal  marketingi 
dasturi bo’yicha hisoblangan va tasdiqlangan bo’lishi kerak.moddiy yordam to’lovlari 
miqdori  ehtimoliy  xarakterga  ega  bo’ladi,  shuning  uchun  har  bir  konkret  holatni 
o’rganish  talab  etiladi.  Bizning  misolimizga  kutilmagan  holatlar  bo’yicha  moddiy 
yordam  pullarini  to’lash  0.5  foizdan  3.3  foizgacha  oshgan  (rejadagi  0.4  foizga 
kamaytirilishi o’rniga). 
 Mehnatga  haq  to’lash  va  ijtimoiy  xarakterdagi  to’lovlarni  har  bir  yo’nalish 
bo’yicha  tahlil  qilinganidan  so’ng  ushbu  xarajatlarni  xodimlarning  asosiy 
kategoriyalari  bo’yicha sarflanishini  tahlil  qilish  lozim.  Mehnatga  haq  to’lash  uchun 
sarflanayotgan  mablag’larni  alohida  orlingan  ishlab  chiqarish  bo’linmalari  bo’yicha 
ham tahlil qilish maqsadga muvofiq. 
Ushbu bo’limga xulosa qilib shuni aytish mumkinki, erkin iqtisodiyot sharoitida 
korxonaning  yakuniy  natijalardan  habardor  bo’lishi  kuchayadi,  bu  esa  o’z  navbatida 
mehnatga haq to’lash va ijtimoiy  to’lov mablag’laridan foydalanishni tahlil qilishga, 
mehnatga  haq  to’lash  jamg’armalari  xajmini  prognozlashda  barqaror  qonuniyat  va 
tendenstiyalarni aniqlashga e’tiborni oshirishni talab etadi.