Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

Ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar  uchun yo‘naltirilgan mablag‘lardan 
foydalanish samaradorligini aniqlash 
№  Iqtisodiy ko’rsatkichlar 
Satr 
№ 
Bazis davr  Hisobot 
davr 
Nisbati, foiz 
1. 
Ish haqi jamg’armasi 
Sh.j.-ro’yxatdagi 
ishlovchilarga 
-tashqi 
qo’shimcha 
ishlovchilarga 
-po’yxatdagi 
tarkib 
shartnomasiga ko’ra 
Asosiy 
faoliyatdagi 
ishlovchilarga SIP 
01 
 
02 
 
03 
 
04 
 
05 
496830 
 
485785 
 
7045 
 
4000 
 
461732 
496761 
 
475511 
 
7050 
 
4200 
 
457525 
97.97 
 
97.89 
 
100.07 
 
105 
 
99.09 
2. 
Ijtimoiy 
xarakterdagi 
to’lovlar, so’m 
- / - 
- / - 
- / - 
- / - 
 
01 
02 
03 
04 
05 
 
7637 
7637 
- 
- 
7194 
 
7536 
7536 
- 
- 
7104 
 
98.68 
98.68 
- 
- 
98.75 
3. 
O’rtacha po’yxatdagilar soni 
- / -  
- / - 
- / - 
- / - 
01 
02 
03 
04 
05 
475 
460 
10 
5 
435 
471 
456 
10 
5 
430 
99.16 
99.13 
100 
100 
98.85 
 
4. 
 
5. 
 
6. 
 
7. 
Jami: 
Jami daromad (so’m) (1.01q + 
2.01q) 
SIP  daromadi  (so’m)  (1.05q  + 
2.05q) 
SIP  ish  haqi  (so’m)  (1.05q  : 
3.05q) 
SIP  o’rtacha  daromadi  (so’m) 
(6q + 2.05q : 3.05q. ) 
 
 
 
504467 
 
468926 
 
1061.45 
 
1077.99 
 
494297 
 
464629 
 
1064.01 
 
1080.53 
 
97.98 
 
99.08 
 
100.29 
 
100.24 

---

 
180 
Hisob-kitob  natijalari  (9.9.  -  jadval)  sanoat  ishlab  chiqarish  personali  (SIP) 
bo’yicha ish haqi jamg’armasi tejalishi omilini aniqlash imkonini beradi: 
1.SIP sonining o’zgarishi hisobiga IHJ tejalishini aniqlaymiz: 
±∆ IHJ ═ (S
h
 – S
baz
) ∙ Z/ 
r. baz
.     (9.2)   
 
±∆ IHJ ═ (430 – 435) ∙ 1061,45 ═ - 5307,25 (so’m) 
2. O’rtacha ish haqining (Z/) o’zgarishi hisobiga ±∆ IHJ tejalishini aniqlaymiz:  
  
±∆ IHJ═ (Z/
r.his
. – Z/
r.baz
.) ∙  S
h     
(9.3)
 
 
±∆ IHJ═ (1064.01 – 1061.45) ∙ 430 ═ + 1100.8 (so’m) 
 
Tekshirish: ∆ IHJ═ ∆ IHJ
(1)
+ ∆ IHJ
(2)    
(9.4) 
 
457525 – 461732 ═ - 5307,25 + 1100,8 – 4207 ≈ - 4206,45 ═ - 4207 (so’m) 
Xulosa  qilamiz:  SIP  sonining  5  kishiga  qisqarishi  ish  haqi  jamg’armasini  4207 
so’mga tejalishiga olib keldi. 
Huddi  shunday  9.2  -9.4 formulalar  yordamida  sanoat  ishlab  chiqarish  personali 
daromadiga  omillar  (son  va  o’rtacha  daromadlarni)  ta’sirini  aniqlash  mumkin  (9.9-
jadval asosida): 
 
1. ±∆ D
1
 ═ (430 - 435) ∙ 1077,99 ═ - 5389,95 (so’m); 
   2. ±∆ D
2
 ═ (1080,53 – 1077,99) ∙ 430 ═ 1092,2 (so’m). 
Tekshirish: 464629 -468926 ═ - 5389,95 + 1092,2 – 4297 ═ - 4297,75 (so’m) 
 
Shunga  o’xshab,  personalning  barcha  qiziqtirilayotgan  kategoriyalari  bo’yicha 
ish  haqi  jamg’armasi  va  ijtimoiy  xarakterdagi  to’lovlardan  foydalanishning  tahlili 
o’tqaziladi. 
Omilli tahlilda quyidagi holatlarni hisobga olish kerak: 

---

 
181 
- 
mahsulot  hajmi  o’zgarishi  sabablari  (solishtirma  narhlarda)  quyidagilar 
bo’lishi mumkin: personal sonining (asosiy ishchilar) o’zgarishi; mahsulot birligining 
mehnat sarfi o’zgarishi; shtatlardagi intizomning buzilishi; 
- 
SIP  o’rtacha  ish  haqning  o’zgarishi  sababi  quyidagilar:  mukofotlash, 
qo’shimcha  to’lovlar,  ustamalar  tizimidagi  va  ish  vaqtidan  tashqari  ishlangan  ishlar 
xajmidagi o’zgarishlar. Buning haqiqiy sababini personal kategoriyalari bo’yicha ish 
haqi jamg’armasi tarkibini tahlil qilish yo’li bilan aniqlash mumkin. 
Bunday tahlil unumsiz to’lovlarni  topish imkonini beradi  (ish  vaqtidan tashqari 
ish  uchun,  normal  sharoitlardan  chetlashganlik  uchun  qo’shimcha  to’lovlar, 
ishchining aybisiz bo’lgan brak mahsulotga haq to’lash va h.z.).  
Unumsiz  to’lovlar  xajmini  bilib,  personal  kategoriyalari  va  jami  personal 
bo’yicha  ish  haqi  va  ijtimoiy  xarkterdagi  to’lovlar  mablag’laridan  foydalanish 
samaradorligini aniqlash mumkin. (9.1- formula) 
Ish  haqi  va  ijtimoiy  to’lovlar  mablag’laridan  foydalanish  samaradorligini 
aniqlash va tahlil qilish uchun 8.10-jadvalni tuzamiz. (boshlang’ich ma’lumotlar 9.8, 
9.9 - jadvallar). 
9.10-jadval 
№  Iqtisodiy ko’rsatkichlar 
Bazis davr  Hisobot davr 
O’sish sur’ati, 
foiz 
1. 
Mahsulot xajmi, ming so’m 
37500 
38960 
103.9 
2. 
1ta 
SIPga 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish, so’m 
86.2 
90.6 
105.1 
3. 
Fond qaytimi, so’m 
2.46 
2.61 
106.1 
4. 
Material qaytimi,so’m 
1.78 
1.56 
87.4 
5. 
Aylanma  vositalarning  aylanishi 
(aylanish soni) 
4.07 
3.96 
97.3 
6. 
Rentabellik ,foiz 
30.2 
27.8 
92.1 
7. 
1ta SIPga o’rtacha daromad, so’m  1077.99 
1080.53 
100.24 
 
Keltirilgan  algoritm  bo’yicha  korxona  xo’jalik  faoliyatining  kompleks  natijasi 
koeffitsientini aniqlaymiz: 
K
komp.  
═ 1.039 ∙ 1.051 ∙ 1.061 ∙ 0.871 ∙ 0.973 ∙ 0.921 ═ 0.907 

---

 
182 
Ish  haqi  va  ijtimoiy  xarkterdagi  to’lovlar  mablag’laridan  foydalanish 
samaradorligi  K
komp 
 
ning  va  SIP  1ishlovchisining  daromadini  tavsiflovchi 
koeffitsientning nisbati sifatida aniqlanadi: 
 
K
sam
 ═ 0.907 : 1.0024 ═ 0.905 
K
sam 
<  1,  shunday  ekan,  amaldagi  ish  haqi  va  ijtimoiy  xarkterdagi  to’lovlar 
mablag’laridan foydalanish tizimi samarasiz. 
Ushbu  paragraf  yakunida  shuni  aytish  mumkinki,  ish  haqi  korxona 
iqtisodiyotining  eng  zarur  mehnat  ko’rsatkichi  hisoblanib,  uning  yordamida  barcha 
mehnat ko’rsatkichlarining o’zaro aloqadorligi amalga oshadi.