Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
10.2. Kadrlar qo‘nimsizligi va kadrlarning ichki harakati  
Korxonada  mehnatning  noqulay  sharoitlari  kadrlar  qo’nimsizligining  asosiy 
sabablaridan  biri  bo’lib  hisoblanadi.  O’zbekiston  Respublikasi  Mehnat  va  aholini 
ijtimoiy  muhofaza  qilish  vazirligi  ma’lumotlariga  ko’ra,  sanoatda  kadrlar 
qo’nimsizligining  noqulay  sharoitlari  tufayli  bu  ko’rsatkich  20foizni  tashkil  qiladi. 
Noqulay sharoitdan tashqari og’ir jismoniy mehnat sababli 9foiz, smenali ish tufayli 
2,8foiz, zerikarlilik, bir maromdalik va monoton ish sababli 1,0foiz, sanitar-gigiyenik 
ahvolning  yomonligi  sabali  5foiz,  kabi  ko’rsatkichlar  kadrlar  qo’nimsizligining 
asosiy  sabablarini  keltirib  chiqarar  ekan.  Mehnat  sharoitlarining  salbiy 
ko’rsatkichlarini tavsiflovchi omillardan biri sog’liq yomonlashganligi sababli ishdan 
bo’shaganlar  miqdori  o’rtacha  hisobda  7,5foizni  tashkil  etadi.  Kadrlar  qo’nimsizligi 
ko’rsatkichlari  noqulay  mehnat  sharoiti  bilan  belgilanadi  va  9,8  -  14,5foiz  atrofida 
korxona  va  tarmoqlar  bo’yicha  tebranib  turadi.  Kadrlar  qo’nimsizligining  tebranishi 
og’ir qo’l mehnati bilan band bo’lgan ishchilar orasida ham kuzatiladi. 

---

 
189 
Ishchi  kadrlar  qo’nimsizligining  sabablarini  tekshirish  shuni  ko’rsatadiki, 
sanoatning  ko’p  tarmoqlarida,  juda  ko’p  ish  o’rinlari  yaxshilanishiga  qaramasdan 
yomon  tashkil  qilingan  ish  o’rinlari  va  qoniqarsiz  mehnat  sharoiti  tufayli 
bo’shayotganlar hajmi o’sib bormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri ishchilarning 
kundalik talablari o’sib borishidir. Bunga ayniqsa yoshlar ijtimoiy-iqtisodiy va ishlab 
chiqarish sharoitlariga yangicha talablar qo’ymoqdalar. 
Kadrlar  oqimini  tahlil  qilishda,  ishdan  bo’shayotgan  xodimlarning  anketa 
so’rovlari va shaxsiy suhbatlardan olingan ma’lumotlardan foydalaniladi. 
Tahlil  amaliyotida  ko’pincha  yomon  mehnat  sharoiti  bilan  kadrlar  oqimi 
harakati  hajmini  ish  vaqtiga  nisbatan  baholash  kerak.  Shu  sababli  yo’qotiladigan  ish 
vaqti o’lchovi (y) quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
Y = S x Y
b 
x 0,5  (10.2) 
Bu yerda: 
S –yomon mehnat sharoitlari tufayli o’z xohishiga binoan bo’shaganlar soni;  
Y
b
 – bitta bo’shash hisobiga yo’qotilgan ish vaqti, kun; 
 0,5 – tadbirlar yil davomida bir tekis o’tkazilishini ko’rsatuvchi koeffitsient. 
 Korxonalarda  kadrlarning  ichki  ishlab  chiqarish  migrastiyasi  alohida  o’rin 
egallaydi,  chunki  u  ishchilarning  sexlarda  yomon  mehnat  sharoitlari  ish  joylaridan 
normal  sharoitli  joylarga  o’tish  (mutaxassisligini  o’zgartirmagan  holda),  shuningdek 
asosiy  ish  joylaridan  yordamchi  sexlarga  o’tishi  va  h.k.da  aks  etadi.  Shuni  alohida 
ta’kidlash  kerakki,  korxona  ichidagi  migrastiya  unchalik  zararli  hisoblanmaydi, 
chunki  ishchilarning  o’rtacha  soni  kamaymaydi.  Biroq,  u  korxonaning  ba’zi 
uchastkalariga sezilarli ziyon yetkazadi. 
Ishchilarning  ichki  ishlab  chiqarish  migrastiyasi  tufayli  ko’riladigan  iqtisodiy 
zarar (M
i
) quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
M
i 
= I x M
k 
x S   (10.3.) 
Bu yerda: 
 I  -  ishchining  boshqa  joyga  o’tishi  sababli  ish  joyining  bo’sh  qolgan  kunlari 
soni; 
 M
k
- bitta ishchining o’rtacha bir kunlik mahsulot ishlab chiqarishi, s; 

---

 
190 
 S - yomon sharoitlar tufayli ish joyini o’zgartirgan ishchilar soni.