Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
5.3. Ish vaqtidan foydalanishda mehnat omillari ta’sirining tahlili 
 
Korxonada  mehnatdan  foydalanish  samaradorligini  baholash  kishi-kun  yoki 
kishi-soatdagi real ish vaqti fondini tahlil etish orqali amalga oshiriladi. Real ish vaqti 
fondi hajmi uch omilga bog’liq: 
1. ishchilar soni 
2. ish kunlari soni 
3. ish kunlari davomiyligi 
Misol 
uchun 
korxonada 
ishchilar 
tomonidan 
ish 
vaqtidan 
qanday 
foydalanayotganligini 5.4-jadvalda ko’rib o’tamiz.  
5.4-jadval 
Korxonada ish vaqtidan foydalanish 
№ 
Ko’rsatkichlar 
reja 
haqiqat 
farqlanish 
± 
foiz 
1 
Ishlovchilar 
tomonidan 
ishlangan kishi-kunlar 
32670 
28023,8 
-4646,3 
14,2 
2 
Ishchilar 
tomonidan 
ishlangan kishi-soatlar 
255806 
203452,4 
-52353,6 
-20,5 
3 
Bitta  ishchining  o’rtacha 
ish kunlari soni 
217,8 
198,75 
-19,05 
-8,75 
4. 
Ish 
kunining 
o’rtacha 
davomiyligi, soat 
7,83 
7,26 
-0,57 
-7,3 
5 
Real  (samarali)  ish  vaqti 
jamg’armasi 
1755,4 
1492,9 
-262,5 
-15,4 
6  
Ishchilarning 
o’rtacha 
150 
141 
-9 
-6,0 

---

 
106 
po’yxatdagi soni 
 
5.4-jadvaldan  ko’rinib  turibdiki  joriy  yilda  bir  ishchi  haqiqatda  198,5  kun 
ishlagan, rejadan tashqari ish vaqti yo’qotishlari 19,05 kunni yoki umumiy ishlangan 
kunlardan 8,75foiz ni tashkil etgan. Reja bo’yicha o’rtacha po’yxatdagi ishchilar soni 
150 kishi  edi. Haqiqatda  esa 141 kishini tashkil  etdi. Rejada ko’rsatilgan ish kunlari 
217,8 va haqiqatdagi ishchilar sonidan kelib chiqsak, ishchilar yil davomida 30709,8 
kishi-kun  (217.8/141)  ishlashlari  lozim  edi,  lekin  haqiqatda  28023,8  kishi-soat  yoki 
2686 kishi-soat kam ishladilar.  
Ish vaqti yo’qotishlari turli rejada ko’rsatilmagan holatlar tufayli paydo bo’lgan, 
misol  uchun  qo’shimcha  tatillar,  homiladorlik  uchun  tatillar,  kasalliklar,  ishda  turib 
qolishlar, ishga kelmasliklar va h.k.  
5.4-jadvaldagi  ma’lumotlarni  ko’rib  chiqish  korxonada  ish  vaqtidan  yetarlicha 
foydalanilmayotganligi  to’g’risida  xulosa  chiqarishimiz  mumkin.  Buni  ishlangan 
kishi-soatlar  yaqqol  ko’rsatib  turibdi.  Agar  rejada  255806  kishi-soat  ishlash  nazarda 
tutilgan  bo’lsa,  haqiqatda  esa  253452,4  kishi-soat  ishlangan,  ya’ni  rejadan  52353,6 
kishi-soat  kam.    Haqiqatda  ishlangan  vaqt  jamg’armasiga  3  ta  omil:  ishchilar  soni 
(S
i
),  ish  kuni  davomiyligi  (D)  va  yillik  ish  kunlar  sonining  ta’sirini  aniqlash  uchun 
zanjirli o’rin almashtirish usulidan foydalanib quyidagi hisob kitoblarni keltiramiz. 
 Agar  jami  ishlangan  kishi  soatlarni  (T)  deb,  ularning  reja  ko’rsatkichi  bilan 
farqlanishini  (  ΔT)  deb  belgilasak,  unda  keltirilgan  omillar  hisobiga  quyidagicha 
o’zgarishlar yuz bergan. 
1. Ishchilar sonining o’zgarishi hisobiga: 
Δ T
ch 
= Δ S
i
∙ D
h
 ∙ M
h 
 (5.10) 
T
ch
  =  -9  ∙  7,26  ∙  198,75  =  -12986,3  kishi  soat,  yoki  ishlangan  vaqtning  jami 
kamaygan yig’indisidan 24,8foiz. 
2. Bir yilda ishlangan jami kishi-kunlarening o’zgarishi hisobiga: 
Δ T
m 
= Δ M ∙ S
i. reja
 ∙ D
h
  (5.11) 
T
m 
=  -19,05  ∙  150  ∙  7,26    =  -20745,5  kishi  soat,  yoki  ishlangan  vaqtning  jami 
kamaygan yig’indisidan 39,6foiz. 
3.Ish kuni o’rtacha davomiyligining o’zgarishi hisobiga: 

---

 
107 
Δ T
d 
= ΔD ∙ D
reja
 ∙ S
i. reja
   (5.12) 
T
d 
=  -0,57  ∙  217,8  ∙  150  =  -18621,7  kishi  soat,  yoki  ishlangan  vaqtning  jami 
kamaygan yig’indisidan 35,6foiz. 
Korxonaning  ish  faoliyati  samardorligini  oshirish  uchun  ish  vaqtidan 
foydalanish tarkibini takomillashtirish zarur. 
Kun  bo’yi  va  smena  ichidagi  ish  vaqti  yo’qotishlarini  oldini  olishda  tashkiliy 
chora-tadbirlarni amalga oshirish, mehnat intizomini yaxshilash, texnika xavfsizligiga 
rioya  qilish,  mehnat  sharoitlari  va  mehnat  muhofazasi  bo’yicha  chora-tadbirlarni 
yaxshilashga  e’tiborni  qaratish  zarur  bo’ladi.  Bu  esa  o’z  navbatida  ish  vaqti 
yo’qotishlarini oldini olish va korxona personali sonini tejash imkonini beradi.  
Ish  vaqti  yo’qotishlari  va  undan  rastional  foydalanmaslik  hisobiga  ishlovchilar 
sonini kamaytirish imkoniyati quyidagi formula yordamida aniqlanadi:  
Ô
Ê
Ò
Ò
Ý÷
ô
ë
ïâ



)
(
   (5.13) 
Bu yerda: 
E
ch
  –  ish  vaqti  yo’qotishlari  va  undan  rastional  foydalanmaslik  hisobiga 
ishlovchilar sonini kamaytirish imkoniyati, kishi; 
T
pv
 – ish vaqti yo’qotishlari, soat; 
T
l
 – ish vaqtining norastional sarflari, soat; 
K – ish vaqtining noratsional sarflarini qisqartirish imkoniyati koeffitsienti; 
F
f
 – bitta ishchining haqiqatdagi ish vaqti fondi, soat. 
Ish  vaqtidan  rastional  foydalanmaslik  hisobiga  yo’qotishlarni  aniqlash  uchun 
ishchilarning  umumiy  ish  vaqti  fondi  tahlil  qilinadi  va  omillarning  ish  vaqtidan 
foydalanishga ta’siri topiladi.  
Ishga  kelmasliklar  va  ish  vaqti  yo’qotishlar  natijasida  ishlab  chiqarilmagan 
mahsulot hajmi quyidagi formula yordamida aniqlaniladi. 




B
T
O
 (5.14) 
  Bu yerda: 
ΔO – ishlab chiqarilmagan mahsulot hajmi, so’m; 

---

 
108 
T  –  qisqartirilishi  lozim  bo’lgan  ishga  kelmasliklar  va  ish  vaqti  yo’qotishlari, 
soat (kun); 
V – soatlik (kunlik) mahsulot ishlab chiqarish, so’m. 
To’liq  ish  kuni  yo’qotishlari  o’rtacha  yillik  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmiga, 
smena  ichidagi  ish  vaqti  yo’qotishlari  esa  o’rtacha  kunlik  ishlab  chiqarishning 
bajarilmasligiga olib keladi. 
O’rtacha  po’yxatdagi  1  ishchining  ish  vaqtidan  foydalanishni  mahsulot  ishlab 
chiqarishga  ta’siri  haqiqatda  va  bazisdagi  ish  vaqti  jamg’armasini  solishtirish  orqali 
aniqlanadi. Ish vaqtidan foydalanish hisobiga ishlab chiqarishning o’sishi (kamayishi) 
quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
100




ô
á
ô
Ô
Ô
Ô
B
   (5.15) 
Bu yerda: 
V – ish vaqtidan foydalanishni yaxshilash hisobiga mahsulot ishlab 
chiqarishning o’sishi,foiz;  
F
f
 – hisobot yilida 1 o’rtacha po’yxatdagi ishchining haqiqatdagi ish vaqti 
jamg’armasi, soat.