Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
5.2-jadval 
Oqilonalik belgisiga ko‘ra jami ish vaqti jamg‘armasiga kiruvchi vaqt sarflari 
klassifikatsiyasi 
Oqilona ish vaqti sarflari  T
oql
 
Rezerv tashkil qiluvchi 
elementlar Tre. 
Elementlar  
O’lchovlar  
1 
2 
3 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab 
chiqarish vazifasini 
bajarish uchun 
sarflanadigan ish vaqti T
nz
 
Barcha 
funkstiyalar 
bo’yicha texnika 
texnologiyaning 
ushbu darajasida 
oqilona zarur 
bo’lgan 
chegarada 
Rezerv tashkil qiluvchi ishga 
kelmasliklar T
rzn
 
Ishga tayyorlanish va uni 
tugatish bilan bog’liq vaqt: 
-Operativ ish vaqti 
-Ish joyiga xizmat 
ko’rsatish vaqti 
Reglamentdan tashqari barcha 
turdagi ishga kelmasliklar va 
qo’shimcha tatillar; 
Reglamentdan tashqari turli 
tadbirlarga jalb qilish 
Reglamentdagi ish vaqti 
sarflari T
rz
 
 
 
Mehnat normalariga 
kiritilgan ishlanmagan vaqt 
Tnr 
Sh.j. 
-Dam olish vaqti 
-Shaxsiy ishlar uchun vaqt 
-Ishlab chiqarish jarayonini 
faol kuzatish vaqti 
-Ishlab  chiqarish jarayonini 
tashkil qilish va  
texnologiya bo’yicha 
ko’zda tutilgan tanaffuslar 
 
Ishga kelmasliklar Trn. 
Sh.j. 
Davlat va ijtimoiy 
majburiyatlarni bajarish 
bilan bog’liq 
 
-Ma’muriyat ruxsati bilan; 
-ishdan tashqari vaqtda 
ma’lum majburiyatlarini 
bajarganligi uchun 
qo’shimcha tatillar 
Normativlar 
bo’yicha 
belgilanadi 
 
_»_ 
_»_ 
 
_»_ 
 
 
texnologik 
jarayon va grafik 
asosida 
 
 
 
 
Qonun 
doirasidagi 
chegarada 
 
 
 
 
Ish vaqti yo‘qotishlari T
p
 
-to’liq ish kuni 
-smena ichidagi 
sh.j. sabablar bo’yicha 
-mehnat normalarining 
bajarilmasligi; 
-smena davomida ichki ishlab 
chiqarish chalg’itishlari; 
-kadrlar qo’nimsizligi; 
-mikrotravmatizmlar; 
-mikropauzalar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Quyidagilar bilan bog‘liq 
ortiqcha vaqt sarflariT
l
 
-uskunalarning 
kamaytirilgan 

---

 
99 
-Noqulay mehnat sharoitlari 
tufayli qo’shimcha tatillar 
va qisqartirilgan ish kunlari 
 
 
Kasallik tufayli ishga 
kelmasliklar 
 
Ishlab chiqarish 
vazifalarida ko‘zda 
tutilmagan ishlarni 
bajarish uchun 
sarflanadigan vaqt T
npz
 
Ishlab 
chiqarish 
jarayonining 
buzilishi 
oqibatida 
tasoddifiy 
ishlardagi vaqt sarfi; 
 
 
 
Texnologiyadan chetga 
chiqish tufayli  vaqt sarfi; 
Texnologik brak mahsulot 
bilan bog’lik vaqt sarfi 
 
 
 
Mehnat 
sharoitlarini 
yaxshilash 
choralari rejasi 
asosida 
o’rnatiladi 
 
_»_ 
 
 
 
 
 
 
Mahsus hujjatlar 
bilan 
rasmiylashtirilgan 
zarur sarflar 
chegarasida 
_»_ 
Texnika texno-
logiyaning ushbu 
darajasida tuzatib 
bo’lmay-digan 
braklar 
chegarasida 
rejimida ishlash; 
-texnologiyadan chetga chiqish; 
-ishlab chiqarishga 
tayyorgarlikdagi kamchiliklar; 
-ish joylarini noto’g’ri tashkil 
qilish ; 
-kadrlarda ishlash 
ko’nikmasining kamligi; 
-bajaruvchining aybi bilan 
bo’lgan braklarni tuzatish; 
-yomon sanitariya-gigiyenik 
holatlar bilan 
 
 
Ish vaqtining to’g’ridan-to’g’ri sarflari bajarilayotgan ishlarning xajmiga bog’liq 
bo’lib,  normalashtirilgan  bo’lishi  mumkin.  Xuddi  shunday  sharoitlarda  rastional 
sarflarning  ushbu  qismining  ulushi  qanchalik  ko’p  bo’lsa  samaradorlik  shuncha 
yuqori bo’ladi. 
Reglamentlangan  vaqt  sarflariga  mehnat  normalariga  kiritilgan  ishlanmaydigan 
vaqt va ishga kelmasliklar kiradi. Ushbu turdagi vaqt sarfining o’lchami yo’nalishlar 
bo’yicha  normativlar  va  hisob-kitob  yo’li  bilan  texnologik  jarayonning  borishiga 
qarab aniqlanadi hamda donali vaqt tarkibiga kiradi. 

---

 
100 
Rastional  sarflarning  tarkibiga  kiruvchi  ishga  kelmasliklarning  barcha  shakllari 
ishlab  chiqarish  jarayoni  bilan  to’g’ridan  to’g’ri  bog’liq,  biroq  ishlab  chiqarishning 
amal qilayotgan texnik va tashkiliy darajasida ularning ba’zilari muqarrardir. Bunday 
ishga  kelmasliklar  oldindan  tarkibi  bo’yicha  ham,  o’lchami  bo’yicha  ham 
bo’lgilangan bo’lib, bitta o’rtacha po’yxatdagi ishchining ish vaqti balansida, boshqa 
reja  va  hisobot  hujjatlarida  aks  etgan  bo’ladi.  Rejadan  tashqari  sarflar  ish  vaqti 
yo’qotishlariga  kiritiladi.  Bunday  tartib  mehnat  jamoalarining  reglamentlangan  vaqt 
sarflaridan oqilona foydalanishni nazorat qilish imkonini beradi. 
Ishlab  chiqarish  vazifalarida  ko’zda  tutilmagan  ishlarni  bajarish  uchun 
sarflanadigan  vaqt  shu  bilan  yuzaga  keladiki,  bunday  ishlarning  mavjud  bo’lish 
sabablariga  ishlab  chiqarishni  tashkillashtirishdagi,  ushbu  ishlab  chiqarish 
uchastkasiga  nisbatan  tashqi  kooperastiyadagi  kamchiliklarni,  hamda  qo’shimcha 
mehnat  sarflarini  oldini  olish  bilan  bog’liq  texnik  qarorlarning  yo’qligini  kiritish 
mumkin. Ushbu guruhdagi moddalar bo’yicha sarflarni kamaytirishni rag’batlantirish 
maqsadida  bo’shayotgan  vaqtni  ishlab  chiqarishga  yo’naltirishni  ikki  baravarga 
oshirish  zarur.  Natijada  ishlab  chiqarish  bo’linmalari  mehnatni  yuqori  darajada 
tashkil  qilinishiga  va  ish  vaqti  jamg’armasidan  oqilona  foydalanilganlik  uchun 
moddiy manfaatdorlikka erishadilar. 
Qolgan barcha rezerv tashkil qiluvchi ish vaqti jamg’armasi elementlari unumsiz 
sarflar  bo’lib,  mehnatni  tashkil  qilishning  takomillashmaganligi  bilan  yuzaga  keladi. 
Ularning tarkibi, aniqlanish tartibi keyingi paragrafda keltirilgan.