Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
7.4. Xodimlardan foydalanish intensivligining tahlili 
 
 Xodimlardan  foydalanish  intensivligi  darajasini  quyidagi  ko’rsatkichlar 
yordamida tahlil qilish mumkin:  

  smenalik koeffitsienti – Ksm, 

  smenalik rejimidan foydalanish koeffitsienti – K foy. sm; 

 
og’ir jismoniy mehnatda band bo’lish koeffitsienti – Kog’; 

 
nufuzli bo’lmagan ishlarda band bo’lish koeffitsienti – Knuf; 

 
ishlovchilar diqqatini asosiy ishdan bo’lish (chalg’itish) koeffitsienti – Kchal.  
Ishchilarning  smenalik  koeffitsienti  va  smenalik  rejimdan  foydalanish 
koeffitsienti  hamma  ishchilar  tomonidan  ishlangan  umumiy  nafar-kunlarni  ularning 
eng katta smenadagi soniga nisbati bilan topiladi.  
1. 
                     S 
ish (um)
 
K s
m
 =    ------------------- 
                 S 
eng katta sm.ish
 
 
(7.6.) 
2. 
                                  IVJ 
(umumiy) 
K 
almashuvchanlik
 =  --------------------------- 
                                IVJ 
eng kam smenada
 
 
(7.7) 
3. 
                                    K
sm
 
K s
menali rejim
  =    ----------------- 
                              
Smenalar soni
 
 
(7.8) 
 
 
4. 
                              S
ish joyi
 
K 
to’xtovsizlik
 =   ------------------------------- 
                          S 
eng katta smenadagi ishchilar 
 
 
(7.9.) 

---

 
142 
5. 
                                S 
nuf.bo’lmagan ishdagi ishlovchilar
 
K 
nufuzli bo’lmagan
 =   ----------------------------------- 
                                            S 
o’r.ro’yxat.
 
 
(7.10) 
6. 
                           S 
chalg’itilgan ishchilar
 
K 
chalg’itish
 =      ------------------------- 
                               S 
o’r.ro’yxat.
 
 
(7.11) 
 
Misol, smenalarda ishlangan ish vaqtlari quyidagi ma’lumotlarda tavsiflanadi: 1-
smenada  22.000  kishi-kun,  2-smenada  -  18.000,  3-smenada-10.000  kishi-kun 
ishlangan.  
 
K
sm
 = (22000 + 18000 + 10000) : 22000 = 2,27, 
 
K s
m.rej.
 = 2,27:3 = 0,76 
 
Ma’lum  davr  uchun  bu  koeffitsientlarning  o’zgarishi  smenalar  bo’yicha 
ishchilardan va uskunalardan foydalanilayotganligidan dalolat beradi.  
Ishlab  chiqarish  omillarini  rivojlantirish  balansi  va  xodimga  bo’lgan  ehtiyojni 
aniqlash  uchun  ish  joyidan  reja-hisob  birligi  sifatida  keng  foydalanilayotgan 
sharoitda,  xodim  bilan  komplektlashtirilganlik  darajasi  quyidagi  formula  bilan 
hisoblanishi mumkin: 
 
D
n
 = S 
h 
: J 
h   
(7.12) 
 
Bu yerda: 
 D
n
 - xodimning komplektlashtirilganlik darajasi; 
S
h
 - haqiqatdagi xodim soni; 
J
h
 -korxonadagi ish joylarining haqiqatdagi soni. 
Bitta  ish  joyida  ketma-ket  yoki  parallel  holda  bir  nechta  ishchilar  ishlashlari 
mumkin. Shu bois ish joylarini komplektlash uchun ko’p ishchilar talab qilinadi. Ish 
joylarini to’liq komplektlashtirish uchun zarur ishchilar soni (Srej) quyidagi formula 
bilan aniqlanadi:  
 
S
rej
 =J
rej
 x K
sm
 x K
to’l  
 (7.13) 

---

 
143 
 
Bu yerda:  
J 
rej
 - reja davridagi ish joylar soni; 
K
sm
 - rejalik smenalik koeffitsienti; 
K
to’l
 - ish joylarining to’latilish koeffitsienti.  
 
Agar bir ish joyida bitta ishchi band bo’lsa, unda K
to’l
 =1. Qolgan koeffitsientlar 
ushbu  ish  bilan  band  bo’lgan  vaqtning  ish  vaqti  fotografiyasi  va  boshqa  ishlangan 
vaqtni  hisobga  olish  ma’lumotlaridan  foydalanishga  asoslangan  holda  umumiy  ish 
vaqti jamg’armasiga nisbati bilan topiladi.  
Mehnatni  mexanizastiyalash  –  korxonalar  iqtisodiyotini  rivojlantirishning 
muhim muammolaridandir. Qo’l mehnatini kamaytirishni tahlil qilish uchun mashina 
va  mexanizmlar  yordamida  ishlovchi  ishchilar  salmog’i,  mashina  va  mexanizmlar 
yonida    yoki  faqat  qo’l  mehnati  bilan  band  bo’lganlar  salmog’i  hamda  mashina  va 
mexanizmlarni  sozlash  va  ta’mirlash  ishlarini  bajaruvchilar  salmog’i  haqidagi 
ma’lumotlardan foydalaniladi.  
Mehnatning 
mexanizastiyalashganligiga 
umumiy 
bahoni 
mehnatni 
mexanizastiyalashganlik  koeffitsienti  beradi  (Km).  Mexanizastiyalashgan  ishlarda 
band bo’lganlar sonining umumiy ishlovchilar soniga nisbati bilan aniqlanadi:  
èø ÷è
m
m
m
C
C
C
K


   (7.14.) 
Bu yerda:  
S
m
 - mexanizastiyalashgan ishlarda band bo’lgan ishchilar soni; 
S
ishchi
 - qo’l mehnatida band bo’lgan ishchilar soni. 
Xodimlar faoliyati auditida muayyan ko’rsatkichlardan foydalaniladi.  
Xodimdan  foydalanish  intensivligi  korxona  ishlab  chiqarish  quvvatlarining 
o’zgarishiga  qarab  tahlil  qilinadi.  Bunday  quvvat  oshgan  yoki  uning  ba’zi  qismlari 
rekonstruktsiya  qilingan  hollarda  yordamchi  hodimlar  ham,  ma’muriy-xo’jalik 
xodimlari ham ko’payishi aniq. Shunday  ekan, bu kategoriyalarning oshishini ishlab 
chiqarish quvvatlari bilan bog’liq holda o’rganish zarur.  

---

 
144 
7.4.-jadvalda  xodimlardan  foydalanish  intensivligini  tahlil  qilish  imkonini 
beradigan ko’rsatkichlarning minimal yig’indisi berilgan. 
Bu kategoriyadagi xodimlar mehnati nisbatan tejalishining umumiy  o’lchamini, 
avvalo, ikki guruh omillar qo’shilishi natijalari sifatida tahlil qilish zarur: