Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

5.6. Iqtisodiyotda qo’llaniladigan optimallashtirish modellari.
Har bitta ishlab chiqarish jarayonini matematik fomulasini bilan yozib 
chiqish mumkin .Masalan, bir nechta tarmoqlarda (jq l,2,...,n) korxonalar 
bor (iq 1,2,... ,m ). Ulaming har biri turli xildagi mahsulotlar ishlab 
chiqaradilar Xij. Mahsulotdan oladigan daromadni Cij bilan begilaymiz. 
Undan keyin yalpi daromad Cij*Xij teng bo’ladi. U daromadni albatta 
iloji boricha ko’p olish kerak . Ya’ni Cij*Xij —> max intilishi lozim.
Bu maqsad funksiyasi:
m 
n
« • 
• •
£ cij xij -»• max
iqi jqi
Bu maqsada yetish uchun bir nechta shartlar bajarilishi kerak .Ya’n i :
1) 
ishlatirishgan resuslar korxonada resuslami bor zaxirasidan ko’p 
bo’lishi kerak emas.
m 
n
Z I aij x>j ^ bi
»qi jqi
32

---

Bu yerda aij har bita mahsulotga i-korxonodan j-tarmoqda ketadigan 
xarajat normativlari.
2) o’zgaruvchilaming nomanfilik sharti: 
Xij > 0
Bulami hisobga olib, ushbu chiziqli dasturlash usulining umumiy 
masalasini yozib chiqamiz:
m 
n
I 
Z cij xij ^ min(max)
•qi jqi
m 
n
I Z aij xij iqi jqi
Xij > 0 
Qisqacha xulosalar.
Model iqtisodiy pognozlashni o’rganilayotgan jarayonni ilmiy 
anglashni 
muhim 
vositasi 
hisoblanadi. 
Ijtimoiy 
va 
iqtisodiy 
prognozlashtirish modellari ayrim turlari optimallash kriteriyasi yoki 
qutilgan yuqori natijasi bilan tasniflanadi.
Tarmoqlararo balans- iqtisodiyotdagi asosiy model bo’lib, unda xalq 
xo’jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko’rsatiladi.
Natural qiymat balansini modeli xalq xo’jaligini kompleks tavsifini 
aks ettiradi.
Iqtisodiy matematik modellar makroiqtisodiy darajada iqtisodiy 
prognozlami tuzishda keng qo’llaniladi.
Tarmoqlararo balansda sanoat, kapital qo’yilmalar, mehnat resurslari 
va boshqa resurs yetkazib beradigan tarmoqlar orasidagi o’zaro 
bog'liqliklar hisobga olingan holda reja davri qator yillar uchun xalq 
xo’jaligi 
mahsulotining 
ishlab 
chiqarilishi 
va 
taqsimlanishi 
ko’rsatkichlarini hisoblash imkonini beradi. Xalq xo’jaligi balansi 
prognozlashtirishni mukammallashtirishning muhim yo’nalishi-iqtisodiy 
o’sishning asosiy parametrlarini prognozlashtirishni vertifikatsion-statistik 
yondashish dinamik vaqt qatori ma’lumotlaridan maksimal foydalanishga 
asoslangan holda ulaming haqiqiy iqtisodiy jarayonlar bilan moslangan va 
baholanayotgan sharoitlar ma’nosini tekshirishni ko’zda tutadi.