Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

67

---

XBOB. TRANSPORT VA ALOQA TARMOQLARINI
PROGNOZLASHTIRISH
10.1. Transport tarmoqlarini prognozlashtirish ko’rsatkichlari
Transport majmuasini tartibga solishda quyidagi ko’rsatkichlardan 
foydalanish mumkin:
tashiladigan yuklaming hajmi;
yuk aylanmasi;
yo’lovchi aylanmasi;
yuk tashishning o ’rtacha masofasi;
harakatdagi 
transport 
vositalaridan 
foydalanishning 
tehnik 
ko’rstakichlari;
Bozor iqtisodiyoti sharoitida transport va aloqa majmualarining asosiy 
ko’rsatkichlarini balans usuli 
va ekonometrik modellar yordamida 
prognozlash mumkin. Transport tarmog’ini progozlash masshtabiga ko’ra 
makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy ko’rstkichlami prognozlariga ajratiladi. 
Tuzilish intervali bo’yicha operativ, qisqa muddatli va uzoq muddatli 
bo’lishi mumkin. qisqa muddatli prognozda faqat miqdoriy o’zgarishlar 
e’tiborga olinadi. Uzoq muddatli bashorat ham miqdoriy, ham sifat 
o’zgarishlarga asoslangan bo’lib, o ’z o’mida o ’rta muddatli va uzoq 
muddatli bo’lishi mumkin.
Prognozlash yo’nalishlariga ko’ra izlanishli va normativ bo’lishi 
mumkin. Izlanish prognoz agar qozirgi tendensiiyalar saqlanib qolsa 
iqtisodiy tizim qanday rivojlanadiq , degan savolga javob beradi.
Normativ prognoz bo’lajak maqsadlarga erishish uchun tizimni 
rivojlanish yo’nalishlarini va muddatlarini aniqlaydi. Maqsad qilingan 
qolatga tizim erishish uchun, ta’sir etuvchi omillarga qanday o’zgarishlar 
kiritish zarurq, degan savolga javob beradi.
Transport tizimi juda katta va murakkab bo’lgani uchun uni 
o’rganishda tizimli tahlil usuli qo’llanadi.
Bu usulni asosiy prinsiiplari quyidagicha:
1. 
Murakkab tizim juda ko’p elementlardan iborat. Bu elementlar bir 
biri bilan boqlangan bo’lib, murakkab strukturani tashkil etadi. Transport 
majmuasida makroiqtisodiy ko’rstakichlar bloki, moliya ko’rsatkichlar 
bloki, ijtimoiy majmua ko’rstakichlar bloki, eksport import ko’rsatkichlar 
bloki prognozlanishi mumkin.
68

---

2. Murakkab tizim yahlitlik hususiyatiga ega, Bunday tizimlar har 
doim maqsadga intilgan bo’ladi. Samarali qolatga erishishga harakat 
qiladi.
3. Tizim kirish va chiqish yo’llari orqali tashqi muqit bilan boqlangan.
4. Har bir murakkab tizimni elementlarga bo’lish mumkin. Masalan: 
Transport majmuasida makroiqtisodiy ko’rstaikchlar bloki "O’zbekiston 
temir yo’llari’’, MAK ’’O’zbekitson qavo yo’llari"..
5. Murakkab va katta tizimlami to’liq tasvirlash, izoqlash juda qiyin, 
shuning uchun ularni boshharishda, prognozlashda ma’lum bir ehtimollik 
nazarda tutiladi.
Transport majmuasini asosiy ko’rsatkichlarini prognozlashtirishda 
ekonometrik modellash bosqichlarini ko’rib chihamiz.