Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti korporativ boshqaruv fakulteti

5. Pandemiya sharoitida FAO tashkilotining jahon xo’jaligida oziq-ovqat muammosini hal etishga ijobiy ta’siri
COVID-19 pandemiyasi bu insonparvarlik inqirozi bo’lib, fojiali halok bo’lgan va ulkan iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. 2020 yil aprel oyi boshida virus tarqalishining oldini olish uchun dunyo aholisining yarmidan ko’piga uyda qolish buyurilgan. Korxonalar yopiq turishga majbur bo’lganligi sababli ishsizlik darajasi keskin ko’tarildi; ba’zilari hech qachon qayta ochilmasligi mumkin. Global oziq-ovqat tizimlari ham stress ostida, chunki kasallikning tarqalishini cheklash choralari odamlar va mahsulotlarning harakatiga to’kilmasdan ta’sir qiladi. COVID-19 va Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi sektorida tasvirlanganidek: masalalar va siyosatga javoblar COVID-19 inqirozi oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talab va taklifga murakkab ta’sir ko’rsatmoqda.

COVID-19 paydo bo’lishidan oldin ham global oziq-ovqat tizimlari bir vaqtning o’zida o’sib borayotgan global aholini oziq-ovqat xavfsizligi va oziqlanishini ta’minlash, oziq-ovqat zanjiri bo’ylab ishlaydigan millionlab odamlarning hayotiy ta’minotini ta’minlash uchun dahshatli «uch muammo» bilan duch kelgan. va sektorning ekologik barqarorligini ta’minlash. 2050 yilda dunyo aholisi qariyb 10 milliardga etishi kutilmoqda, bu esa arzon, sog’lom va to’yimli oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshirishni talab qiladi. Global oziq-ovqat tizimlari, shuningdek, dunyo bo’ylab 570 milliondan ortiq fermer xo’jaliklarida ishlaydigan odamlarning hayoti uchun juda muhimdir. Agro-oziq-ovqat zanjiri bo’ylab oziq-ovqat tizimlari rivojlanayotgan mamlakatlarda ayniqsa muhim hayot manbai hisoblanadi. Bundan tashqari, global oziq-ovqat tizimlari nafaqat barqaror tabiiy resurslarga bog’liq, balki dunyo va erdan suvdan foydalanishning katta qismi uchun javobgardir va issiqxona gazlari chiqindilarining muhim manbai hisoblanadi.

COVID-19 zarbasiga javoban oziq-ovqat tizimlarini qanday singdirishi, tiklanishi, moslashishi va o’zgarishi ularning chidamliligi darajasini va uzoq muddatli uch martalik vazifani bajarish qobiliyatini shakllantiradi. Ikkala keskin qisqa muddatli zarbalarni bartaraf etish va uzoq muddatli barqarorlikni oshirish bo’yicha siyosat va yondashuvlar juda muhimdir, va o’z-o’zini ta’minlash uchun emas, balki global oziq-ovqat tizimlarini rag’batlantiradigan uchta vazifani hal qilishda samaraliroq bo’ladi.

Oziq-ovqat tizimlari ajoyib yutuqlarga erishdi, ammo juda ko’p ishlarni amalga oshirish kerak - zudlik bilan, COVID-19 inqiroziga qarshi kurashish va uch martalik vazifani bajarish uchun uzoq muddatli

Global oziq-ovqat tizimlari 1960-yillardan buyon ajoyib yutuqlarga erishdi, shu jumladan global etishmovchilikni sezilarli darajada kamaytirishga, fermer xo’jaliklarining turmush darajasi va qishloq xo’jaligi mahsuldorligini yaxshilashga hissa qo’shdi. O’tmishdagi yutuqlar ko’lami, qilinishi kerak bo’lgan narsalar kabi ajoyib:

Dunyo aholisi 1960 yilda 3 milliarddan bugungi kunda taxminan 7,5 milliardga o’sdi va jon boshiga har qachongidan ham ko’proq oziq-ovqat mavjud. Shunday bo’lsa-da, global miqyosda 800 milliondan ortiq odam to’yib ovqatlanmaydi, hatto undan ham ko’pi ortiqcha vazn yoki semirib ketgan.

Texnik va tarkibiy o’zgarishlar jarayoni iqtisodiyotning tez o’sib borayotgan qismlarida muvaffaqiyatli singib ketgan ko’plab fermer xo’jaliklariga foyda keltirdi, iste’molchilar esa arzon narxlar va yuqori sifatli, to’yimli oziq-ovqat mahsulotlariga ega bo’lishdi. Shu bilan birga, bu jarayon raqobatlashishga qodir bo’lmagan va ba’zi mamlakatlarda shaharlarga ko’chib o’tishga yordam bergan fermerlarning daromadlariga bosim o’tkazdi.

1960 yildan buyon qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining uch baravar ko’payishiga, birinchi navbatda, qishloq xo’jaligi sohasidagi umumiy o’zgarishlarni hisobga olgan holda, hosildorlikni oshirish va hosildorlikni oshirish orqali erishildi. Agar ushbu mahsuldorlik yutuqlari amalga oshirilmagan bo’lsa, inson taraqqiyoti va atrof-muhit uchun oqibatlari dahshatli bo’lar edi. Shunga qaramay, ishlab chiqarishning o’sishi tuproq va suv zaxiralariga ta’sir ko’rsatdi va qishloq xo’jaligi sohasidagi to’g’ridan-to’g’ri chiqindilar global issiqxona gazlari (IG) chiqindilarining 11 foizini tashkil qiladi.

Ushbu yutuqlarga qaramay, mamlakatlarning «uch martalik chaqiriq» ga nisbatan siyosati umuman olganda zaif bo’lib qolmoqda. Sarmoyalar nafaqat COVID-19 ga, balki oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi sohasiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan ko’plab zarbalarga qarshi oziq-ovqat tizimlarining barqarorligini oshirish uchun zarur. Ob-havoning o’zgarishi va boshqa ekologik favqulodda vaziyatlar sharoitida oziq-ovqat xavfsizligi va hayotiy ta’minot maqsadlariga erishish kerak bo’lsa, barqarorlikni oshirish juda muhimdir.

Shunga qaramay, siyosiy harakatlar ushbu yo’nalishda harakatlanmagan. So’nggi paytlarda OECDning ko’plab mamlakatlari tomonidan maqsadli va kamroq buzilgan qo’llab-quvvatlash choralariga o’tishda erishilgan yutuqlar, masalan, innovatsiyalarga yoki fermerlarga texnik tavsiyalarga ko’proq e’tibor qaratish choralari - deyarli to’xtab qoldi. OECDning yillik qishloq xo’jaligi siyosati monitoringi (53 mamlakatni va global qishloq xo’jaligi qo’shilgan qiymatining 75 foizini qamrab olgan) shuni ko’rsatadiki, 2016-18 yillarda ushbu mamlakatlar o’zlarining qishloq xo’jaligi sohalarini qo’llab-quvvatlash uchun yiliga 705 milliard AQSh dollari miqdorida mablag ‘ajratdilar. Ushbu qo’llab-quvvatlashning taxminan to’rtdan uch qismi, yiliga 528 milliard AQSh dollari, individual ishlab chiqaruvchilarga o’tkazmalar edi. Ushbu qo’llab-quvvatlashning katta qismi ma’lum mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lib, bu fermer xo’jaliklari va oziq-ovqat tizimlarining kutilmagan iqtisodiy yoki ishlab chiqarish shoklariga, iqlim o’zgarishiga yoki hatto iste’molchilarning xohish-istaklarining o’zgarishiga moslashuvchanligini pasaytiradi. Qo’llab-quvvatlash kichikroq ishlab chiqaruvchilarning hayotiga yordam berish o’rniga, asosan yirik ishlab chiqaruvchilarga to’g’ri keladi va boshqa mamlakatlar ishlab chiqaruvchilariga salbiy ta’sir qiladi. Va nihoyat, bunday qo’llab-quvvatlash ichki narxlarni oshirish, narxlarning o’zgaruvchanligini yaratish va barqarorlik manbai sifatida global bozorlarga putur etkazish orqali oziq-ovqat xavfsizligiga putur etkazishi mumkin, bu esa bir mamlakatda ta’minot shoklarini boshqa mamlakatlardagi ishlab chiqarish bilan qoplashni qiyinlashtiradi.

Darhaqiqat, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sohasida global savdo juda buzilgan bo’lib qolmoqda. OECD mamlakatlarida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga qo’llaniladigan o’rtacha tariflar 2015 yilda shu davrdagi sanoat mahsulotlariga nisbatan 2,2% (va JSTga ulanish stavkalari 11,2%) bilan taqqoslaganda 7,4% ni tashkil etdi (JSTning ulushi 28,7%). Jahon savdo qoidalari bo’yicha boshqa tovarlarga ruxsat berilmagan tarif stavkalari kvotalari hali ham ko’plab qishloq xo’jalik mahsulotlarining importini cheklamoqda.1 2050 yilgacha aholining o’sish sur’atlari va shu bilan Afrikaning Sahroi Sahroi oziq-ovqat mahsulotlariga talabning o’sishi qishloq xo’jaligi mahsulotlarining past samaradorligini oshirish uchun kurashayotgan mintaqa, global oziq-ovqat savdosining ko’payishi juda zarur. Bundan tashqari, o’zgaruvchan iqlim sharoitlari, shuningdek, qaerda samarali ravishda etishtiriladigan narsalarni o’zgartiradi, bu esa savdo-sotiqdagi o’zgarishlarga olib keladi - yoki potentsial ravishda ko’proq savdo-sotiq zarurati.

COVID-19 siyosat ishlab chiqaruvchilarni oziq-ovqat ta’minoti zanjirlarining ishlashini davom ettirish uchun tezkor qarorlarni qabul qilishga majbur qilmoqda. Qisqa muddatli siyosat global oziq-ovqat tizimlarining moslashishiga yordam berishi mumkin bo’lsa-da, bu ta’sirlar vaqt o’tishi bilan qanday rivojlanishiga ishonchsizlik mavjud. Qisqa muddatli chora-tadbirlar doimiy bo’lib qolmasligi va barqaror, barqaror va samarali global oziq-ovqat tizimlarining uzoq muddatli maqsadlariga hissa qo’shish uchun ishlab chiqilgan siyosat inqiroz paytida siyosat harakatlariga putur etkazmasdan emas, balki kuchaytirilishini ta’minlash zarur. Siyosat ishlab chiqaruvchilar uchun asosiy vazifa - bu pandemiya buzilishlarini bartaraf etish uchun zarur choralarni ko’rish, shu bilan birga o’rta va uzoq muddatli istiqbolda uchta muammoga qarshi kurashish siyosatiga mablag ‘kiritishda davom etish.

1-muammo: Oziq-ovqat va oziqlanish xavfsizligini ta’minlash. Iste’molchilarga oziq-ovqat etkazib berish uchun yaxshi ishlaydigan ta’minot tarmoqlari va ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlari kerak

Oziq-ovqat va ozuqaviy xavfsizlik ishlab chiqarish va savdoga bog’liq bo’lib, iste’molchilar mavjud bo’lgan joylarda oziq-ovqat mavjudligiga ishonch hosil qilish uchun yaxshi ishlaydigan ta’minot zanjirlarini talab qiladi. So’nggi bir necha o’n yilliklar davomida global oziq-ovqat bilan ta’minlanish aholi sonining o’sishidan yuqori bo’lib, tobora arzonroq oziq-ovqat mahsulotlariga olib keldi. COVID-19ni oldini olish choralari oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni va savdo-sotiqni izdan chiqardi, garchi global oziq-ovqat mahsulotlari hozirgacha juda yaxshi saqlanib kelmoqda.

Shu bilan birga, milliy darajada, ishchi kuchini COVID-19 ta’siridan himoya qilish uchun zarur bo’lgan sog’liqni saqlash va xavfsizlik choralari fermer xo’jaliklari mehnatining mavjudligiga va mavsumiy fermer xo’jaliklari mehnatiga ta’sir ko’rsatdi. Bu, shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash va tarqatish korxonalarida mahsuldorlikning pasayishiga, hatto go’shtni qayta ishlash korxonalarining yopilishiga olib keldi (shu jumladan korxonalarda kasallik avj olishi va qayta ochish uchun zarur choralar tufayli). Ayrim mamlakatlarda qayta ishlash zavodlarining yopilishi o’z navbatida fermer xo’jaliklarida muhim orqaga ketishni keltirib chiqardi va bu davom etayotgan hosilni boshqarish, ishlab chiqarish va hayvonlarning farovonligini boshqarish uchun jiddiy oqibatlarga olib keldi. Xuddi shu tarzda, qayta ishlash cheklovlari oxir-oqibat iste’molchilar uchun mahsulotlarning mavjudligiga ta’sir qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan bog’liq boshqa muammolar, oziq-ovqat banklariga oziq-ovqat xayr-ehson qilishning muhim manbai bo’lgan mehmonxonalar va restoranlarning yopilishi natijasida yuzaga keldi, chunki odamlar daromadlarini yo’qotishi sababli talab oshib borayotgan bir paytda ushbu shoshilinch oziq-ovqat etkazib beruvchilarga etkazib berishni kamaytirdi. Ba’zi bir mahalliy oziq-ovqat tizimlaridagi ziddiyatlar hozirda tezkor e’tiborni talab qiladi va kelajakda shunga o’xshash muammolarni oldini olish uchun zaiflik va bo’g’ilish nuqtalarini tekshiradi.

Xalqaro oziq-ovqat savdosi uchun oziq-ovqat xavfsizligi va sertifikatlash tekshiruvlari va yangi bioxavfsizlikni ta’minlash bo’yicha kelishuvlar chegaralardagi xarajatlar va vaqtni ko’paytirmoqda. Avtotransport va logistika sustroq bo’lib, mavjud haydovchilarning qisqarishi, xalqaro havo yuklarining kamayishi va kutilmagan portlarning yopilishi tufayli qimmatroq. Ushbu uzilishlarga qaramay, bugungi kunda global oziq-ovqat bilan ta’minlanish darajasi yuqori bo’lib qolmoqda: masalan, hozirgi vaqtda asosiy ekinlarning mo’l-ko’l zaxiralari mavjud, yorma zaxiralari rekord darajaga yetishi taxmin qilinmoqda.

COVID-19ga samarali javoblar birinchi navbatda global oziq-ovqat tizimlari ochiq va ishlashini ta’minlashi kerak, shunda oziq-ovqat kerakli joyga ko’chishi mumkin. Bu vazifani yakka o’zi harakat qiladigan biron bir davlat amalga oshirolmaydi: xalqaro hamkorlik juda muhimdir. Bu o’z navbatida shaffoflikni va hukumatlar o’rtasida ma’lumot almashishni - bozorlar, siyosatlar va kelajakdagi mumkin bo’lgan harakatlar to’g’risida ma’lumot almashishni nazarda tutadi. Kooperativ echimlar yomon vaziyatni yanada kuchaytiradigan siyosat xatolaridan qochishga yordam beradi. Xususan, 2007-08 yillardagi oziq-ovqat narxlari inqirozi tajribasi shuni ko’rsatdiki, eksportga qo’yiladigan cheklovlarga yo’l qo’ymaslik kerak: ular mintaqaviy va jahon bozorlarida o’zgaruvchanlikni keltirib chiqaradi, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni jazolaydi va oxir-oqibat o’z-o’zini yo’qotadi. COVID-19 kontekstida ba’zi mamlakatlar agrofizikli mahsulotlar yoki materiallar uchun eksportga cheklovlar kiritdilar; ammo, keyinchalik ularning bir nechasi olib tashlandi va hozirgi kunga qadar bozorlarga sezilarli ta’sir ko’rsatilmagan. Shuningdek, global ta’minot zanjirlarining uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun chegara protseduralarini tezlashtirish va xatarlarni boshqarish bo’yicha chegara agentliklari hamkorligini oshirish uchun amaliy choralar zarur.

COVID-19 tarqalishidan oldin ham, dunyoda 800 milliondan ortiq odam kambag’allik, mojarolar va fuqarolik tartibsizliklari ularning oziq-ovqat mahsulotlariga zarar etkazishi sababli to’yib ovqatlanmagan. COVID 19 bilan bog’liq ishlab chiqarish zarbalari va qashshoqlikning ko’payishi, ayniqsa, kam daromadli mamlakatlarda oziq-ovqat xavfsizligiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. OECD mamlakatlarida, aholining zaif qatlamlari, shuningdek, daromadlari va harakatchanligi kamayganligi sababli oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalanish bilan kurashishlari mumkin. BMTning Jahon oziq-ovqat dasturiga ko’ra, COVID-19 shoshilinch choralar ko’rilmasa, o’tkir ochlikka duch keladigan odamlar sonini 135 milliondan 265 milliongacha oshirish xavfi mavjud.¹⁰