Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti soatov n. M., Nabiev g. N., Sayfullaev s. N

5.4 Nisbiy ko`rsatkichlar
Mutloq miqdorlar beqiyos umumlashtirish kuchiga ega, ammo ularni alohida yakka holda qaralsa, voqeaning rivojlanishi yoki harakteri haqida hech qanday ma`lumot bermaydi. Buning uchun mutloq ko`rsatkichlar bir-bir bilan taqqoslanishi lozim.
Taqqoslash statistik ko`rsatkichlarni shakllantirishning muhim usulidir. U solishtirilayotgan hodisalar va belgilarning o`xshashlik tomonlari va farqlarini aniqlash imkonini beradi. Taqqoslashning turli yo`llari va shakllari mavjud (3.4-tarh).

3.4-tarh. Statistik taqqoslash turlari.

Demak, statistik taqqoslashlar turli miqdorlarni (ko`rsatkichlarni) bir-biri bilan ayirma yoki nisbat shaklida solishtirishni bildiradi, ya`ni:
= K₁ - K₀ (3.1)
T= K₁ / K₀ (3.2)
Bu yerda K₁ - taqqoslanuvchi ko`rsatkich, K<sub>0</sub>-taqqoslovchi ko`rsatkich ayirish natijasida olingan yangi ko`rsatkich, T-bo`lish natijasida olingan yangi ko`rsatkich.
Ayirmalar shaklidagi (3.1) taqqoslash natijasi () nomli ko`rsatkich bo`lib, o`rganilayotgan hodisa o`lchov birligida ifodalanadi. U bir hodisa ikkinchisiga nisbatan mutlaq o`lchamda qanchaga katta-kichikligini belgilaydi. Nisbiy (3.2) taqqoslash natijasi (T) nomsiz (abstrakt mavhum) ko`rsatkich bo`lib, hodisaning sifat mohiyatini nazardan soqit qiladi. U jarayon tezligini, intensivligini aks ettiradi. Bunday tartibdagi (3.2) taqqoslash natijalari nisbiy statistik ko`rsatkichlar deb ataladi. Bu holda taqqoslanuvchi (bo`linuvchi) ko`rsatkich (K<sub>1</sub>) joriy miqdor, taqqoslovchi (bo`luvchi) ko`rsatkich (K<sub>0</sub>) esa zaminiy miqdor deb nomlanadi.
Nisbiy ko`rsatkichlar har xil shakllarda ifodalanadi, masalan, koeffitsiyentda, foizda, promilleda, proditsimilleda va h.k. u yoki bu shaklni qo`llash zaminiy miqdorni qanday birlikka tenglashtirib olinishiga bog`liq. Jumladan koeffitsiyentda bu miqdor 1 ga, foizga 100 ga, promilleda 1000 ga, prodisimilleda 10 000 ga tenglashtiriladi.
Nisbiy ko`rsatkichlarni turli tartibda taqqoslash yo`li bilan olish mumkin.
Birinchi tartibli taqqoslashlarda bevosita hodisalar, ularning belgi qiymatlari taqqoslangan bo`lsa, ikkinchi tartibli statistik taqqoslashlar birinchi tartibli taqqoslash natijalariga asoslanadi, ya`ni bu holda ular bir-biri bilan solishtiriladi. Ikkinchi tartibli taqqoslashlar natijasida vujudga keladigan nisbiy ko`rsatkichlar ommaviy hodisa rivojlanish jarayonlarining yangi qirralarini ochish, tahlilni chuqurlashtirib voqelikning ich-ichidagi munosabatlarni o`rganish uchun xizmat qiladi. Ikkilamchi tartibli taqqoslashlar quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin:

T_y = y_i+1 / y_i T_ = (y_i+1 - y_i) / (y_i - y_i-1) (3.3)

T_i = T_i+1 / T_i = (T_i+1 / T_i) / (T_i / T_i-1) (3.4)
T_y/T = [(y_i+1 - y_i) / (y_i - y_i-1)] : y_i / y_i-1 (3.5)
K_c = (E_i - E_i-1) / (R_i - R_i-1) (3.6)
K_f = (E_i / R_i) / (E_i-1 / R_i-1) (3.7)
K_e = [(E_i - E_i-1) / (R_i - R_i-1)]: (E_i - R_i-1) (3.8)
Bu yerda y_i - joriy davr ko`rsatkichi.
Y<sub>i-1</sub> - oldingi davr ko`rsatkichi.
y_i+1 - keyingi davr ko`rsatkichi.
E<sub>i</sub> va E<sub>i-1</sub> - joriy va o`tgan davrda olingan iqtisodiy effekt (samara, natija).
R_i va R_i-1 - tegishli davrlarda ishlatilgan resurslar.
 - orttirma (o`zgarish) alomati.
(3.3), (3.4) va (3.5) shakllaridagi taqqoslashlar natijasida rivojlanish tezligining jadallashish suratlari deb ataluvchi nisbiy ko`rsatkichlar olinadi.
(3.6), (3.7) va (3.8) ko`rinishidagi taqqoslashlar o`rganilayotgan hodisalar o`rtasida sabab-oqibat bog`lanishlar mavjudligini tahlil qilishda qo`llanadi. Jumladan, bozor taraqqiyotini iqtisodiy tahlil qilishda ishlatiladigan chegaraviy moyillik ko`rsatkichlari (3.6) tipidagi taqqoslashga asoslanadi. Masalan, iste`mol qilish yoki jamg`arish uchun chegaraviy moyillik koeffitsiyentlari quyidagicha hisoblanadi:
K_s = S / GDP = (C_i - C_i-1) / (GDP_i - GDP_i-1)
K_i = I / GDP = (I_i - I_i-1) / (GDP_i - GDP_i-1)
Bu yerda Ks va Ki iste`molga va jamg`arishga chegaraviy moyillik ko`rsatkichlari;
C<sub>i</sub> va C<sub>i-1</sub> - joriy va o`tgan davrdagi pirovard iste`mol uchun ishlatilgan tovar va xizmatlar hajmi;
I<sub>i</sub> va I<sub>i-1</sub> - tegishli davrlarda real aktivlarni jamg`arish uchun investitsiyalar;
GDP_i va GDP_i-1 - tegishli davrlarda yaratilgan yalpi ichki mahsulot;
 - o`zgarishni ifodalovchi belgi.
Masalan, 2005 yilda O`zbekiston yalpi ichki mahsuloti 15,1 trln. so`m, shu jumladan pirovard iste`mol fondi 10,4 trln. so`m va jamg`arma fondi - 4,7 trln. so`mni tashkil etgan, 2000 yilda esa bu ko`rsatkichlar tegishli tartibda 3,2; 2,7 va 0,5 trln. so`m, bundan:
K<sub>s</sub> = (10,4 - 2,7) / (15,1 - 3,2) = 7,7/11,9 = 0,647
K<sub>I</sub> = (4,7 - 0,5) / (15,1 - 3,2) = 4,2/11,9 = 0,353
Ayirma shaklida taqqoslash natijalari solishtrilayotgan ko`rsatkishlar bir-birdan qanchaga ko`p yoki ozligini belgilaydi, halos. Ammo hodisalarning rivojlanish darajasini aniqlamaydi. Bu maqsad uchun nisbiy miqdorlar xizmat qiladi. Nisbiy miqdor deb ikkita mutloq ko`rsatkichlarni bir-biriga bo`lishdan hosil bo`lgan taqqoslash natijasi ataladi. Taqqoslash asosini qanday birlikga tenglashtirilishiga qarab nisbiy miqdorlar turli shakllarda ifodalanadi. Agarda bu asos birga tenglashtirilsa nisbiy ko`rsatkich koeffitsiyenti yoki salmoqda, u uzga tenglashtirib olinsa nisbiy ko`rsatkich foizda (%), mingga tenglashtirilib qaralsa promilleda (‰), mingga tenglashtirilsa proditsimilleda (^o‰) ifodalanadi. Bu hollarda nisbiy miqdorning mohiyati o`zgarmidi, ifodalanish shakligina turli ko`rinishni oladi.