Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti soatov n. M., Nabiev g. N., Sayfullaev s. N

2.2. Statistik kuzatish mohiyati va uning oldiga qo`yiladigan talablar
Ommaviy jarayonlarni statistika jihatidan o`rganish, ya`ni bir turli hodisalar va ularning belgilari orasidagi bog`lanishlarni miqdoriy ifodalab ularning to`plarida namoyon bo`ladigan statistik qonuniyatlarni aniqlash uchun dastlab ular haqida, o`rganilayotgan obyektlar to`g`risida boshlang`ich ma`lumotlar yoki boshqa so`z bilan aytganda xom statistik materiallarni to`plash kerak. Mana shu jarayon statistik kuzatish deb ataladi.
Kuzatish so`zi quyidagi lug`aviy ma`noga ega:

1. 
   biror narsa (predmet, obyekt)ni bilish, aniqlash maqsadida sinchiklab ko`zdan kechirish;
   
2. 
   biror narsa yoki kimsani zimdan qarab tekshirib turish, ta`qib qilish;
   
3. 
   voqealarni o`rganish, tekshirish, biror narsa yoki maqsadni nazarda tutish.
   

Statistik kuzatish ommaviy hodisalarni, jarayonlarni sinchiklab tekshirish uchun ular haqida boshlang`ich materiallarni to`plashdir. U o`rganilayotgan obyektlarni va ularning unsurlarini hisobga olish bilan bog`liq. Hisob – bu biror predmet miqdorini sanab yoki o`lchab aniqlash, biror kimsa yoki narsa mavjud miqdorini belgilash uchun maxsus hujjatda u haqidagi ma`lumotlarni qayd qilish.
Statistik kuzatish ho`jalik va turmush voqealarining hisobiga asoslanadi. Turli shakldagi korxonalar va ularning uyushmalarida ho`jalik voqealari buxgalteriya va operativ texnika hisoblarida qayd qilinadi. Statistik kuzatish ko`pincha ana shu hisob turlari ma`lumotlariga tayanadi. Shu bilan birga ayrim iqtisodiy,ishlab chiqarish masalalarini o`rganish uchun bevosita kuzatish ham amalga oshiriladi.
Statistik kuzatish va uning natijasida to`planadigan ma`lumotlar uchta talabga javob berishi kerak, ya`ni: 1) aniqlik va to`g`rilik; 2) to`liqlik va har taraflamalik; 3) taqqoslamalik, solishtirmalik.
Aniqlik – bu ma`lumotlarni real hayotiyligi, haqiqatga to`la mos kelishi. Butun statistik kuzatish uslubi, uni tashkil etish va amalga oshirish yo`li ma`lumotlarning aniqligini ta`minlashga qaratilgan bo`lishi kerak.
Ma`lumotlarni haqqoniyligi avvalambor kuzatuvchi statistikning qobiliyatiga-uning malakasiga, mahoratiga, tajribasiga, masalaning tushuna bilishiga bog`liq. Ikkinchidan kuzatish jarayonida foydalaniladigan qurollar sifatiga – kuzatish dasturi, statistik formulyarlar, savolnomalar, ularni to`ldirish uchun yo`riqnoma (instruktsiyalar)larning mavjudligi, ular to`liq sodda va tushunarli qilib tuzilishi, jumla va so`zlarning yagona mazmunga ega bo`lishiga bog`liq.
Uchinchidan, ma`lumotlarni aniq va haqqoniy bo`lishiga kuzatilayotgan obyektning tayyorgarlik darajasi ham ta`sir etadi. Masalan, turmush voqealarini kuzatishda aholiga ommaviy axborot vositalari orqali o`tkaziladigan tekshirishning maqsadi, vazifalarini tushuntirish muhim ahamiyatga ega.
To`rtinchidan, ma`lumotlarni aniqligi, haqqoniyligi kuzatish uslubiga, uslubiy masalalarning to`g`ri yechilishiga bog`liq.
Beshinchidan, ma`lumotlarni aniqlik darajasiga ko`rsatkichning sotsial funksiyasi ta`sir etadi. Masalan, chaqaloqlar o`limi darajasi haqidagi ma`lumotlar noaniqligi bu voqealarni ataylab noto`g`ri hisobga olinishidan kelib chiqadi. Chaqaloq tug`ilganidan so`ng bir oz o`tganda o`lib qolishini ko`pincha o`lik tug`ildi deb qayd qilinadi. O`lik tug`ilgan bola hodisalarini esa chala tug`ilgan bola deb hisobga oladilar. Jinoyatlar soni haqidagi ma`lumotlar ham ishonchsizlik tug`diradi, chunki ular tartibni saqlash va huquqiy tashkilotlar tomonidan qayd etilgan jinoyatlarnigina aks ettiradi.
Ma`lumotlarni to`liqligi, demak, kuzatish jarayonida hamma obyektlarni, birliklarni qamrab olish, har biri haqida barcha ko`zlangan ma`lumotlarni to`plashdir.
O`rganish uchun belgilangan obyektlarning ayrimlari kuzatishdan tushib qolsa, yoki ayrim belgi qayd qilinmay qolsa, ma`lumotlar ham to`liq bo`lmaydi va ishonchsizlik tug`diradi. Iqtisodiy nazariya va statistikada yashirin iqtisodiyot degan tushuncha bor. U ma`lum maqsadni ko`zlab iqtisodiy faoliyat natijalarini hisobdan yashirish, faoliyatning o`zini ham yashirincha amalga oshirishni anglatadi. Demak, bu holda statistik kuzatish barcha ho`jalik yurituvchi subyektlarni, hamma iqtisodiy faoliyat turlari va birliklarini, ularning natijalarini qamrab olmaydi. Oqibatda ma`lumotlar to`liq bo`lmaydi.
Shuning uchun makroiqtisodiy ko`rsatkichlarni to`liqligini ta`minlash maqsadida statistika tashkilotlari kuzatish ma`lumotlarining kamini to`ldirishga oid baholash ishlarini amalga oshiradi, ularni hisob to`ldirmalarini baholash deb atash mumkin.
Ayrim hodisalar haqidagi ma`lumotlar bir-birlari bilan taqqoslama, ya`ni vaqt, joy, hudud va uslub jihatidan yagonaviylikka, tuzilish o`xshashligiga ega bo`lishi, bir vaqtda va ma`lum makon chegarasida hamda yagona metodikada to`planishi kerak. Bundan tashqari, boshqa va oldin bajarilgan tekshirishlar bilan solishtirmaligi ta`minlanishi lozim, aks holda hodisa dinamizmi haqida to`g`ri xulosa chiqarib bo`lmaydi.
Iqtisodiy ma`lumotlarning taqqos-lamaligini ta`minlash uchun milliy va xalqaro standartlarni (andozalarni) ishlab chiqish va ularga to`la amal qilish muhim rol o`ynaydi. Milliy standartlar mamlakat miqyosida obyektlarni tasniflash, ko`rsatkichlarni tuzish va hisoblash, ma`lumotlarni qayd qilish jarayonida rioya qilinishi zarur bo`lgan talablar, tartib qoidalar, kontseptsiyalar majmuasidir. Ular odatda xalqaro standartlarga asoslanadi. Xalqaro andozalar deganda o`rganilayotgan hodisalarni tasniflashda, statistik ko`rsatkichlarni tuzish va hisoblashda, ma`lumotlarni qayd qilish va hisobga olish jarayonida butun dunyo miqyosida yoki ma`lum mamlakatlar birlashmasi chegarasida qo`llash uchun tavsiya etiladigan umumiy tartib qoidalar, talablar konsepsiyalar majmuasi tushuniladi. Milliy standartlarga rioya qilish majburiydir. Xalqaro andozalar esa odatda tavsiyaviy xarakterga ega, ammo ularni hisobga olinishi ustidan xalqaro tashkilotlar nazorat olib boradi.