Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti soatov n. M., Nabiev g. N., Sayfullaev s. N

12.2. Aholi soni statistikasi
Statistikaning eng muhim birlamchi vazifalaridan biri aholi sonini va uning mamlakat hududlari bo’yicha joylashishini o’rganishdan iborat. Yuqorida aytilganidek, aholi soni haqidagi asosiy ma’lumot manbai bo’lib, aholi ro’yhati hisoblanadi va u aholi sonini ma’lum kun yoki ma’lum momentga (kritik momentga) nisbatan ifodalaydi. Ro’yhatlar orasida ma’lum aholi punktining aholisi soni avvalgi aholi ro’yxati ma’lumotlari va aholining joriy hisobi, ularning tabiiy va mexanik harakati ma’lumotlari asosida hisob-kitob qilish yo’li bilan balans sxemasi bo’yicha aniqlanadi: yil oxiridagi aholi soni=yil boshidagi aholi soni+yil davomida tug’ilganlar soni+kelganlar soni-o’lganlar soni-yil davomida ko’chib kelganlar soni.
A₁=A₀+T+K_el-O’-K_et;
Aholi sonini hisobga olish aholi yashaydigan punktlar bo’yicha amalga oshiriladi va u doim o’zgarib turadi. Aholi xaqidagi ma’lumot tenglashtirilgan vaqt – kritik moment deb ataladi.
Bunda doimiy va vaqtincha yashaydigan aholi sonini bir-biridan ajratish lozim.
Doimiy yashaydigan aholiga - hisob o’tkazilgan davrda qaerda bo’lishidan qat’iy nazar shu aholi punktida ro’yhatdan o’tgan va yashaydigan shaxslar kiradi.
Bu ko’rsatkichlarni to’liq hisobga olish uchun vaqtincha yo’q bo’lganlar va vaqtincha yashayotganlar kabi ko’rsatkichlar bilan to’ldiriladi.
Vaqtincha yashayotganlarga doimiy yashash joyi boshqa punktda bo’lib, hisobga olinayotgan vaqtda shu punktga kelgan shaxslar (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) tushuniladi.
Vaqtincha yo’q bo’lganlar doimiy shu punktda yashab, lekin hisob vaqtida vaqtincha (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) boshqa hududga ketgan shaxslar tushuniladi. Lekin bu qoidadan ba’zi bir cheklanishlarga yo’l qo’yiladi. Masalan, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari talabalari amalda o’quv joylaridagi doimiy aholi soniga qo’shiladi.
Har qanday punktdagi aholi soni yil davomida sezilarli darajada o’zgarib turishi sababli, har xil ko’rsatkichlarni hisoblash maqsadida statistikada aholining o’rtacha yillik soni aniqlanadi.
Aholining o’rtacha yillik soni, odatda aholini yil boshidagi va yil oxiridagi sonini hisobga olgan holda o’rtacha arifmetik formula bo’yicha aniqlanadi:
Aholining soni bir necha teng oraliqdagi muddatlar masalan, choraklar bo’yicha berilgan bo’lsa, u holda o’rtacha xronologik formula bo’yicha aniqlanadi: ;
Mamlakat aholisi uning hududi bo’yicha joylanishi nuqtai nazardan shahar aholisi va qishloq aholisiga bo’linadi. Shahar aholisiga shaharlarda va shahar ko’rinishidagi posyolkalarda yashovchi, qishloq aholisiga esa qishloq joylarida yashovchi barcha shaxslar kiradi. (Aholini bunday shahar va qishloq aholisiga ajratishni, ularni ishlab chiqarish belgisi bo’lgan mehnat xarakteriga qarab: qishloq xo’jaligida va unda bo’lmagan aholiga ajratish bilan almashtirmaslik lozim). U yoki bu aholi punktini shaharga kiritish qonun bilan belgilanadi.
O’zbekiston aholisi soni 2004 yil 1 aprelda 25 670 ming kishini tashkil etdi. Ularning 60 foizdan ortig’i qishloq aholisi tarkibiga 40 foizga yaqini esa shahar aholisi tarkibiga kiritilgan.
Aholi umumiy soni bo’yicha O’zbekiston MDH davlatlari ichida Rossiya va Ukrainadan so’ng uchinchi o’rinda turadi. Aholi zichligi 1 km² ga 54,4 kishini (2004 y.) tashkil etdi. O’zbekistonda Markaziy Osiyo mintaqasining 40 foiz aholisi yashaydi.
O’zbekistonning o’ziga xos demografik xususiyati shundaki, bu erda aholining o’sish sur’atlari yuqori. Keyingi yillarda aholi tabiiy o’sishining bir qadar pasayishiga qaramasdan, respublikamizda bu ko’rsatkich MDH davlatlari orasida eng yuqori ko’rsatkichlardan biri bo’lib qolmoqda.
Shunday qilib: DA=MA-VYa+VY
MA=DA+VYa-VY
DA – doimiy aholi soni
MA – mavjud aholi soni
VY – vaqtincha yo’q bo’lgan aholi soni
VYa – vaqtincha yashayotgan aholi soni
Masalan, «A» shahri bo’yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud (ming kishi):
1) yil boshida mavjud aholi soni - 315
2) shulardan vaqtincha yashayotgan shaxslar soni – 11
3) vaqtincha yo’q bo’lgan shaxslar soni – 19
4) yil oxirida shaharda doimiy yashovchilar soni – 307
5) shulardan vaqtincha yashayotganlar soni – 12
6) yil oxirida vaqtincha yo’q bo’lganlar soni – 18
U holda: 1) DA yil boshida=315-15+19=323 ming kishi
2) DA yil oxirida=307-12+18=313 ming kishi
3) DA soni o’zgarishi = - 10 ming ishi
4) MA yil boshida=323+11-19=315 ming kishi
5) MA yil oxirida=307+12-18=301 ming kishi
6) MA soni o’zgarishi = - 14 ming kishi
Bunda aholining yil boshi va oxiridagi ikki xil sonini hisoblashdan maqsad, har xil ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkchilarni aniqlash hisoblanadi: ularga uy-joy, bog’cha-yasli, o’quv yurtlari binolari va kasalxonalarni qurishda har bir aholi yashaydigan punktning doimiy aholisi sonidan, shaxar transportini to’xtovsiz ishlashini va kunlik oziq-ovqat bilan ta’minlash maqsadida mavjud aholi sonidan kelib chiqishi kerak. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoit aholining hududlar bo’yicha tarqalishini va ayrim hudud yoki administrativ birliklar bo’yicha soni va zichligi aniqlanadi. Zichligini aniqlash uchun shu xududda yashovchi aholi sonini hudud kengligiga (km²) bo’lib aniqlanadi. Masalan, O’zbekiston bo’yicha bu ko’rsatkich 2004 yilda o’rtacha 54,4 kishi (25,6 ming kishi/447,300 km²)ga teng bo’lgan. Lekin bu ko’rsatkich mamlakatning ayrim xududlari bo’yicha bir-biridan keskin farq qiladi.