Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti soatov n. M., Nabiev g. N., Sayfullaev s. N

2.6. Statistik kuzatish xatolari va ularni aniqlash yo`llari
Har qanday kuzatish, qanchalik yaxshi tashkil etilib amalga oshirilmasin, xatolardan xoli bo`lmaydi. Ma`lumotlarni to`plash jarayonida yo`l qo`yilgan xatolar kuzatish xatolari deb ataladi. Juda katta aniqlikka ega bo`lgan o`lchov vositalari yordamida bajariladigan bir predmetli kuzatishlarda ham xatolar bo`ladi. 2.7-tarhda statistik kuzatish xatolari turlarga ajratib tasvirlangan.

2.7-tarh. Statistik hisobot xatolari

Kuzatish xatolari ikki turga bo`linadi: a) muntazam xatolar va b) tasodifiy xatolar.
Muntazam xatolar o`z navbatida ikki xil bo`ladi: a) o`lchov xatolari va b) xususiy xatolar ya`ni kuzatuvchi shaxs xatolari.
Qisman kuzatishlarda voqealarni hisobga olish jarayonida qayd qilish va arifmetik xatolar bilan bir qatorda muntazam xatolar ham uchraydi. Ular g`arazli va g`arazsiz bo`ladi. /arazli xatolar biror maqsadni ko`zlaydi. Beg`araz xatolar esa kuzatish uslubini, ayniqsa dasturni va yo`riqnomalarni umumiy ko`rinishda mujmal bayon etilishidan va kuzatuvchilarning ishini osonlashtirish uchun belgilangan tartibdan qisman chetlanishidan kelib chiqadi. Shu bilan birga qisman kuzatishlarda xususiy xatolar mavjud, ular reprezentativlik xatolari nomi bilan yuritiladi.
Reprezentativlik xatosi deganda tanlama kuzatish natijasida to`plangan ma`lumotlarga asoslanib aniqlangan umumlashtiruvchi ko`rsatkichlarni tekshirayotgan bosh to`plamning aynan shunday haqiqiy ko`rsatkichlaridan farqi tushuniladi.
Kuzatish natijalarini qabul qilish jarayonida ma`lumotlar har taraflama tekshiriladi.
Dastlab ma`lumotlarni arifmetik jihatdan to`g`riligi tekshiriladi. Bunda murakkab jamlama ko`rsatkichlar tuzilish, o`zaro bog`langan ko`rsatkichlar esa bog`lanish jihatidan arifmetik amallar yordamida (qo`shish, bo`lish va h.k.) tekshiriladi. Shu bilan birga istiqbolda ko`zlangan daraja va oldingi davrda erishilgan natijalar bilan taqqoslab ham tekshirish amalga oshiriladi.
Ma`lumotlarni to`g`ri yoki to`g`rimasligini aniqlashda mantiqiy nazorat alohida ahamiyatga ega. Mantiqiy nazorat deganda kuzatish materiallarini mazmunan tekshirish tushuniladi. Ular qanchalik xodisa mohiyatiga mos kelishi belgilanadi. Bunda ma`lumotlarda qarama-qarshilik bor-yo`qligi aniqlanadi.