Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

Dyurkgeym sotsial taraqqiyotning yetakchi omili mehnat taqsimoti deb qaragan bo‘lsa-da, bu jarayonni avtomatizm tarzida ifodalashdan yiroq edi. Jumladan, haddan tashqari ixtisoslashuv olib kelgan salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ijtimoiy birdamlik, hamkorlik organlari — professional uyushmalar tashkil etish g‘oyasi Dyurkgeym sotsial taraqqiyot konsepsiyasida muhim o‘rin tutadi.
P.Sorokin «sotsial genetika»sida uning ijtimoiy taraqqiyot g‘oyasi ilgari surilgan. Uningcha, «genetik sotsiologiya» yoki «sotsial genetika» sotsial evolyutsiya nazariyasi bo‘lib, u butun jamiyatning yoki uning muayyan tomonlari, institutlari rivojlanish chizig‘ini yoki tarixiy tendensiyalarini, shuningdek, bu tendensiyalardan og‘ish va chekinishlarni tushuntirib beradi. Sorokin birinchilardan bo‘lib sotsiomadaniy o‘zgarishlar dinamikasi nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariya bo‘yicha, ijtimoiy voqelik o‘zgarishi qonunli jarayondir. Muayyan ijtimoiy — madaniy ulkan tizimlar (supersistemalar) bir-birlari bilan dialektik ravishda almashinadi. Muayyan jamiyat hukmron bo‘lib turgan dunyoqarashning «o‘tmaslashib qolishi» uning boshqa dunyoqarashga o‘rnini bo‘shatib berishga olib keladi. Bu o‘z navbatida ijtimoiy muassasalar va normalarning o‘zgarishiga, jamiyatning tubdan o‘zgarishiga olib keladi. Jamiyatni bog‘lab, birlashtirib turuvchi bir asos yemirilishni va boshqa muqobil madaniy tarzning (etosning) hukmronlikka intilishi ijtimoiy, madaniy inqiroz, urush va boshqa ijtimoiy to‘fonlarga olib kelishi mumkin. Masalan, Sorokin fikricha, birinchi jahon urushi va 1917 inqilobi G‘arbiy Yevropa ijtimoiy-madaniy tizimidagi to‘ntarishlar natija bo‘lib, ularning o‘zi keyingi ijtimoiy larzalarga olib keladi.
Sotsiolog adabiyotda, shuningdek, qator ijtimoiy fanlar doirasida «sotsial rivojlanish», «sotsial bosqich», «sotsial taraqqiyot» tushunchalari ko‘p xollarda sinonim sifatida ishlatiladi. O‘quv va ilmiy ish manfaatlari bu tushunchalarni aniqlashtirishni, ularning o‘z o‘rnida ishlatilishini talab etadi. Sobiq, sho‘ro jamiyatshunosligi aqidalariga muvofiq sotsial rivojlanish sifati o‘zgarishlar(revolyutsiya) va miqdoriy o‘zgarishlar (evolyutsiyaning) dialektik birligi harakatlantiruvchi kuchlari ijtimoiy ziddiyat, sinflar kurashib bo‘lgan jarayondir. Sotsial taraqqiyot (progress)esa ijtimoiy – iqtisodiy formatsiyalarning qonuniy, tabiiy-tarixiy tarzda almashinishi deb ta`riflangan edi. Sotsial rivojlanish tabiatga nisbatan nisbiy mustaqillikka olingan jamiyatning umumiy yo‘nalishidagi xarakatini ifodolovchi tushuncha deb olinishi mumkin. «Sotial evolyutsiya» va «Sotsial revolyutsiya» sotsial rivojlanishning shakllari sifatida qaralishi mumkin. Albatta,bunda islohot(reforma) o‘zgarishlarini yo‘lidagi inqilob (revolyutsiya) o‘zgarishlari yo‘lidagi, ularga bo‘ysunadigan rivojlanish shakli deb qarash mumkin emas. Tabiatda ham, jamiyatda ham miqdoriy o‘zgarishlar bilan aloqada bo‘lmagan sifatiy o‘zgarishlar, (bizning misolimizda inqiloblar), bo‘lishi mumkin emas. Sakrashlar, inqiloblar emas, balki evolyutsiya sotsial rivojlanishning shakli bo‘lishi mumkin. Bu sotsial evolyutsiyaning sur’ati tashqi va ichki sharoitlar, jamiyatdagi ob’yektiv va sub’yektiv jarayonlar nisbatiga ko‘ra tez yoki sekin bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy rivojlanishda inqiloblar mavjud, lekin, ular ijtimoiy to‘ntarish emas, «tez sur’atdagi evolyutsiya», deb qaralishi mumkin. Jamiyat rivojlanishining asosiy, normal yo‘li esa — reforma, islohatdir.
Jamiyat va uning qismlari, har bir elementi va hodisalaridagi o‘zgarish va rivojlanish ob`yektiv va sub`yekti tomonlarni o‘ziga oladigan qonuniyatli jarayondir. Ijtimoiy hayotning har bir sohasida — iqtisodiy, sotsial, siyosiy, ma’naviy sohalarida o‘zlarining ob’yektiv jarayoni deyilganda, kishilar ijtimoiy faoliyat ko‘rsatayotgan, ularning hohish, irodalaridan tashqarida bo‘lgan sharoit va munosabatlar tushuniladi. Ijtimoiy rivojlanishning sub’yektiv jarayoni deyilganda odamlarning mafkuraviy, ahloqiy, siyosiy va emotsial-ruxiy sabablar bilan harakatga keladigan faoliyatlarni ifodalovchi tushuncha anglanadi.
Ijtimoiy rivojlanish sub’yektlarningmaqsadga muvofiq faoliyati orqali ro‘y beradi. Anglangan ehtiyojlar — manfaatlar bu faoliyatni xarakatlantiruvchi kuchlardir. Ijtimoiy ehtiyojlar va manfaatlarni qondirilishi uchun sotsial jarayonlar boshqarilishi talab etiladi. Umumiy ma’noda boshqarish takomillashgan (biologik, texnik, sotial) tizimlarning faoliyati ta’minlash uchun, ularning dastur va maqsadlarini amalga oshirishga xizmatqiladigan funksiyadir (vazifadir). Sotsial boshqarish esa jamiyat muayyan tizimining tartiblanishi saqlanishi, mukammallashuvi va rivojlanishini ta’minlaydi. Sotsial boshqarish jarayonining asosiy bosqichlari quyidagilardan iboratdir: axborotni yig‘ish va uni qayta ishlash; uni analiz etish; taqsimlash; maqsadga erishishga qaratilgan qarorning ishlab chiqilishi; rejalashtirish, dasturlashtirish; loyihalashtirish ko‘rinishda umumiy qarorni bajarish uchun faoliyatni tashkil etadi; bu faoliyatni nazorat etish, kadrlarni tanlash va joy – joyiga qo‘yish bilan birgalikda; faoliyat natijalari haqidagi axborotni to‘plash va qayta ishlash.
Sotsial boshqarish ijtimoiy jarayonlarni bashorat qilshi, oldindan ko‘ra bilishga asoslanadi. Shuni e’tiborga olish kerakki, bashorat kategoriyasi ikki ma’noda aniqlashadi: oldindan aytib berish (deskriptiv, ya’ni tavsiflash manosida) va oldindan ko‘rsatma berish (preskriptiv, undov, amr, buyruq. Ma’nosida). «Oldindan aytib berish» kelajak to‘g‘risidagi axborotni olish, kelajak muammolarining mumkin bo‘lgan yoki kutilayotgan, hohlayotgan istiqbollari, holatlari, yechimlarining tavsifidir. «Oldindan ko‘rsatib berish» I.S. Bestujev-Lada iborasi) — o‘sha muammolarni yechish, kelajak haqidagi axborotdan foydalanish, axborotni shaxs va jamiyatning maqsadiga muvofiq faoliyatiga aylantirishdir. Zotan, sotsial boshqarishning asosiy vazifasi kishilar sub’yektiv faoliyatining ob’yektiv qonuniyatlar talablariga muvofiq kelishiga erishish, bu qonuniyatlardan samarali foydalanishdir. Sotsial boshqarish bu ma’noda ham nazariy, ham amaliy faoliyatni o‘z ichiga oladi.
XX asr bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan boshqarish xususiyatidagi faoliyat menejment paydo bo‘ldi. Menejment (inglizcha-management) — bir necha ma’noni bildiradi. Birinchidan, menejment ishbilarmonlik faoliyatiga, turmush tarzi va siyosat sohasiga ta’sir ko‘rsatuvchi sotsial va iqtisodiy institut deb tushuniladi. Ikkinchidan, menejment xususiy va ijtimoiy bazis sohasida boshqarish mehnati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar majmuini bildiradi. Uchinchidan, menejment, ijtimoiy ishlab chiqarishni boshqarishning texnikaviy tashkiliy, huquqiy, ruxiy va sotsial jihatlarni o‘rganadigan fandir. Oxirgi ma’noda u industrial sotsiologiya va boshqarish sotsiologiyasi bilan mos keladi. Ma’lumki, industrial sotsiologiya va boshqarish sotsiologiyasi boshqarish tizimini, shaxslararo munosabatlar tizimi va mexanizmini, mehnat faoliyatini rag‘batlantirish va motivatsiyasini, tashkiliy faoliyatini o‘rganadi. Menejmentning maqsadi — har qanday ijtimoiy tuzumga mos keladigan bosharishning umumiy tamoyillarini shakllantirish va ularni amalda qo‘llashdir. Bularga boshqarishning maqsad va vazifalarini aniqlash, ularni bajarish uchun aniq tadbirlarni ishlab chiqish, vazifalarni bajarishdagi ketma-ketlikni belgilash, ishni taqsimlash, tashkilot ichidagi turli bo‘linmalar o‘zaro xarajatini mutanosiblash, rasmiy iyerarxal (yuqori-past) strukturani optimlashtirish (ixchamlashtirish, qulaylashtirish), shuningdek rahbarlikning samarali uslubini, sotsial mas’uliyatni aniqlash kiradi.