Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti toshkent moliya instituti

Barcha joylarda va ishlarda qo‘llash imkoniyati – tashkilot va iste’molchilar raqamli hizmatlar va ilovalardan universal ravishda foydalana olishlari;

Raqamli hizmatlardan barchaning foydalanishi uchun imkoniyatlar yaratilganlgi;

Raqamli hizmatlar ko‘rsatishning ishonchliligi va sifatliligi;

Real vaqt rejimida raqamli hizmatlar ko‘rsatishning qanday tezlik bilan amalga oshirilishi va uning qanchalik keng miqyosdaligi;

Raqamli hizmatlardan foydalanish osonligi va qulayligi (Usability) hamda mahalliy ekotizimlarning bunday hizmatlarni xalqqa yetkaza olishi;

Foydalanuvchilarning raqamli biznes bo‘yicha hizmatlardan foydalana olish imkoniyatlari qandayligi.

Raqamli texnologiyalarga investitsiyalar qilish ish unumdorligining oshishiga, ishchilarga o‘z ishlarini bajarish uchun ko‘proq imkoniyatlar yaratishga, ishlab chiqarish jarayoning ko‘proq capital talab qilishiga va ijod uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratilishiga olib keladi. Raqamli transformatsiya jarayoniga o‘tgan kompaniyalar zamonaviy information texnologiyalarni o‘zlarining raqabatbardoshliklarini oshirish uchun bir vosita sifatida ishlatadilar va uzoq muddatli perspektivada o‘sishga intiladilar. Demak, an’anaviykompaniyao‘z biznesining raqamlitransformatsiyajarayonini boshidan kechirgan holda bozorga butunlay yangi raqamli hizmat yoki mahsulot taklif qila oladi. Bunday ishlarni amalga oshira oladigan mutahassislar esa yangi texnologiyalar bo‘yicha zamonaviy bilim, kompetentsiya va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari hamda masofiviy ravishda ishlash olishni eplashlari talab etiladi. Siyosatchilar va rahbarlarga esa raqamli transformatsiyani samarador amalga oshirishlari va bu jarayonni boshqarishlari uchun iqtisodiyotni yangi talablar va imkoniyatlarga moslashtirishni ta’minlashlari lozim.

11-BOB. RAQAMLI IQTISODIYOTDA ELEKTRON TIJORAT MODELLARI

11.1. Elektron tijoratning asosiy modellari

Ushbu bo‘limda elektron tijorat bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi savollar ko‘rib chiqiladi va muhokama qilinadi:

• 
  Biznes modellar nima va ularning qanday turlari mavjud?
  
• 
  Qanday qilib kompaniyalarning muvaffaqiyatli biznes-modellari tashkil qilinadi?
  
• 
  Informatsion agentliklar va messenjerlr qanday qilib pul topadilar?
  
• 
  Ijtimoiy saytlar va mobil ilovalarning turli xildagi monetizatsiya tuzilmalarida qanday kuchli va kuchsiz tomonlar mavjud?
  
• 
  Qanday qilib bu soxadagi muvaffaqiyatsizliklardan samarali homoyalanish mumkin?
  

Biznes model kompaniyaga samarali tijorat foaliyatini yuritish va o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun qo‘llaniladigan asosiy va qo‘shimcha biznes jarayonlar to‘plamidir. Kompaniyalar biznes modelni tovar va hizmatlar yaratish va buning qandaydir miqdorda oqibatida foyda olish uchun ishlatadilar. Biznes model kompaniyaning qanday qilib pul ishlashi bo‘yicha ishga yondoshuvidir.
Maqsadga muvofiq bo‘lgan va foyda keltiradigan biznes-model qurish uchun quyidagi bir qancha savollarga javob berish kerak bo‘ladi:

• 
  Kompaniya qanday xizmat yoli mahsulot sotadi uning qimmatliligi nimada?
  
• 
  Iste’molchilar ushbu mahsulot nyoki xizmatlardan qanday naf ko‘rishlari mumkin?
  
• 
  Iste’molchilar ushbu mahsulot yoki xizmatdan o‘zlarining qanday muammolarini hal qilishlari mumkin?
  
• 
  Mahsulotning sifati va bahosi bozordagi shunday mahsulot yoki xizmatlarning sifati bilan qanday munosabatda?
  
• 
  Kompaniya qanday bozor segmantiga kirishni rejalashtirayapti?
  
• 
  Kompaniya qanday qilib o‘z mahsulot yoki hizmatlarini sotadi?
  
• 
  Mahsulot va xizmatlarni sotish uchun qanday kanallar mavjud?
  
• 
  Kompaniya faoliyatini ta’minlash uchun qanday zahiralar kerak bo‘ladi?
  
• 
  Biznes-modelni tadbiq etish uchun kompaniya qanday harajatlar qilishi kerak?
  
• 
  Mijozlar bilan aloqalar qanday qilib amalaga oshiriladi?
  
• 
  Kompaniya mijozlarni qanday qilib o‘ziga jalb qiladi?
  
• 
  Mijozlar uchun qanday yengilliklar yaratiladi?
  
• 
  Mijozlarni jalb qilish va ushlab turish uchun qanday tadbirlar amalga oshiriladi?
  
• 
  Mijozlarning vaqtinchalikdan doimiyga aylanishi uchun qanday tadbirlar majmuasidan foydalaniladi (chunki doimiy mijozlar kompaniyaga asosiy foydani keltiradi)?
  
• 
  Zahiralar yetkazib beraidgan, xizmat ko‘rsatadigan va information tizimlar ishnichliligini ta’minlab beradigan hamkorlar hamda raboqatchilar bilan aloqalar qanday amalga oshiriladi?
  

Kompaniya biznes-modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar bo‘lishi mumkin (Tools for Business Model Generation, Alexsander Osterwalder. http://ecorner.stanford.edu/authorMatrialInfo.html?mid=2875):qiymatyaratadigantaklif, asosiyresurslar, faoliyatningasosiyturi, asosiyhamkorlar, iste’molsektorlari, mijozlarbilano‘zaroaloqa, sotuvkanallari, puloqimlarivasarf-harajalarttarkibi.
Internetda ishlaydigan biznes modellarning eng ommabop tasnifi AQSH Shimoliy Karolina shtati universiteti professori Maykl Rappniki hisoblanadi [6]. Intenet biznesi modellarining ushbu tasnifi o‘z tarkibiga 41 ta modelni qamrab oladi va u to‘qqizta kategoriyaga bo‘lingan:

1.