Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti toshkent moliya instituti

3D-printerning ishlashjarayoni esa quyida tasvirlangan:

3D-printerning xomashyolari tasviri esa quyidagucha:


3D-faylning ekrandagi ko‘rinishiga misol:




3D-printerlarning ishlashi uchun kerakli bo‘lgan ob’ektlarning 3D-modellarini tezda xosil qilish uchun turli xildagi va modellardagi 3D-skanerlardan foydalanish mumkin. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan xolda shuni ta’kidlash mumkinki, O‘zbekiston respublikasinig raqamli innovatsion rivojlanishida 3D-texnologiyalarning ahamiyati juda ham salmoqli bo‘lib, bu amal juda katta iqtisodiy samara keltirishi mumkin. Bu esa kasb-xunar kollejlari va texnika oliy o‘quv yurtlari hamda universitetlarida 3D-texnologiyalarga bag‘ishlangan fanlar kiritish va bu yo‘nalishda kadrlar tayyorlashni jadallashtirish zarurligini taqozo qiladi. Bu yo‘nalish bo‘yicha ilmiy-amaliy ishlarni kengaytirishni va ommalashtirishni esa yangi tashkil etilgan innovatsion rivojlanish vazirligi, loyihalarni boshqarish milliy agentligi, Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi hamda oily ta’lim muassasalari zimmasiga yuklash talab etiladi.
5-BOB. ELEKTRON TIJORATDA MA’LUMOTLAR HAVFSIZLIGINI TA’MINLASH

1. 
   Elektron tijorat havfsizligini ta’minlashda kriptografiya
   

Grek tilidan tarjima qilganda, kriptografiya so‘zi “mahfiy yozuv” ma’nosini anglatadi. Kriptografiyaning klassik masalasi qandaydir boshlang‘ich matnni (ochiq matnni) qandaydir qoidalar yordamida shifrlangan ko‘rinishga o‘tkazishdir. Bunda qandaydir belgilarning tasodifiyga o‘xshagan ketma-ketligi shifromatn yoki kriptogramma deb ataladi.Ochiq matnni oddiy inson tomonidan tushunarsiz xolatga o‘tkazish jarayoni fan tili bilan shifrlash yoki deshifrlash atamalari bilan ham nomlangan. Shifrlash deganda barcha tomonidan tushuniladigan va ochiq ma’lumotlarni shifrlangan ma’lumotlarga (shifrlangan matnga) o‘zgartirishga aytilsa, deshifrlash deganda shifrlangan ma’lumotlarni ochiq ma’lumotlarga o‘zgartiruvchi teskari jarayonga aytiladi. Shifrlash usuli (shifr) deb, shifrlash algoritmiga binoan ochiq informatsiyani berkitilgan (tushunarsiz) informatsiyaga o‘zgartiruvchi amallar majmuasiga aytiladi. Ko‘pchilik shifrlash tizimlari vaqtning beshavqat sinovlariga dosh bera olmadi, boshqalaridan esa xozirgi davrgacha foydalaniladi. Hisoblash mashinalari, komp’yuter tarmoqlari va internetning paydo bo‘lishi ma’lumotlarni shifrlash-deshifrlashning ko‘pgina yangi usullarining yaratilishiga turtki bo‘ldi. Shifrga xujum (yoki kriptoanaliz) kalitni bilmasdan turib, shifrlash algoritmini aniqlashga va berk bo‘lgan imformatsiyani beruxsat o‘qishga (rasshifrovka qilishga) bo‘lgan urinishdir.
Shifrlashning zamonaviy usullari quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  Shifrning kriptoanalizga (deshifrovkaga) bo‘lgan turg‘unligi (chidamliligi –kriptoturg‘unlik)shunday bo‘lishi lozimki, uning fosh etilishi faqatgina kalitlarning to‘liq saralash masalasini yechish orqaligina amalga oshirilishi mumkin bo‘lsin;
  
• 
  Kriptoturg‘unlik shifrlash algoritmining mahfiyligi orqali emas, balki kalitning mahfiyligi orqali ta’minlanadi;
  
• 
  Shifromatn hajmi bo‘yicha dastlabki informatsiyadan ortiq bo‘lmasligi lozim;
  
• 
  Shifrlashdagi xatoliklar informatsiyaning buzilishiga va yo‘qolishiga olib kelmasligi kerak;
  
• 
  Shifrlash vaqti juda ham katta bo‘lmasligi zarur;
  

S
Shifrlash usullari
hifrlashning keng miqyosda ishlatiluvchi algoritmini amalda mahfiy saqlash mumkin emas. Shu sababli, algoritmning kriptoanalitik foydalanishi mumkin bo‘lgan zaif tomonlari bo‘lmasligi lozim. Agar bu shart bajarilsa, shifrning kriptoturg‘unligi kalit uzunligi orqali aniqlanadi, chunki shifrlangan informatsiyani fosh etishning yagona yo‘li – kalit kombinatsiyalarini saqlovchi algoritmni rasshifrovka qilishdir. Shunday qilib, kriptoanaliz uchun sarf qilinadigan vaqt va vositalar kalit uzunligiga hamda shifrlash algoritmining murakkabligiga bog‘liqdir. Shifrlash usullari turli alomatlari bo‘yicha quyidagi chizmada keltirilgandek tasniflanishi mumkin: