Toshkent davlat iqtisodiyot universteti

Ko’rsatkichlar	Tartibga soluvchi organlar	Moliyaviy hisobotni tuzish
Hisobvaraqlar rejasi
MHXS bo’yicha	Mustaqil buxgalterlar va auditorlar uyushmalari	Mustaqil buxgalterlar va auditorlarning malakaviy darajasida muhokama qilinadi
O’zbekistonda	Davlat organlari tomonidan tartibga solinadi	Davlat tomonidan nazorat qilinadi	Yagona hisobvaraqlar rejasi amal qiladi

4. Moliyaviy hisobotning xalqaro va milliy standartlarining kanseptual asoslari.
Umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan xalqaro moliyaviy hisobotning maqsadi Konseptual asosning negizini tashkil etadi. Konseptual asosning boshqa aspektlari, shu jumladan hisobot beruvchi tadbirkorlik sub'ekti konsepsiyasi, foydali moliyaviy axborotning sifat xususiyatlari va cheklovlari, moliyaviy hisobotning elementlari, ularni tan olish, baholash, taqdim etish va ochib berish, maqsaddan mantiqan kelib chiqadi.
Umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan moliyaviy hisobotning maqsadi - hisobot beruvchi tadbirkorlik sub'ektiga resurslarni ajratish bo‘yicha qarorlarni qabul qilishda mavjud va potensial investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlar uchun foydali bo‘lgan ushbu tadbirkorlik sub'ekti to‘g‘risidagi moliyaviy axborotni taqdim qilishdan iborat. Ushbu qarorlar ulushli va qarz instrumentlarini xarid qilish, sotish yoki saqlab turish hamda kreditlar va boshqa qarz turlarini ajratish yoki so‘ndirish to‘g‘risidagi qarorlarni o‘z ichiga oladi.
Mavjud va potensial investorlarning ulushli va qarz instrumentlarini xarid qilish, sotish yoki saqlab turish to‘g‘risidagi qarorlari ushbu instrumentlarga qilingan investiyalardan kutilayotgan daromadga bog‘liq; bu daromadlar dividendlar, asosiy qarz summasi, foiz to‘lovlari yoki bozor narhlarining oshishi ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Shunga o‘xshash, mavjud va potensial kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlarning kreditlar va boshqa qarz turlarini ajratish yoki so‘ndirish to‘g‘risidagi qarorlari ular tomonidan kutilayotgan asosiy qarz va foiz to‘lovlari yoki boshqa daromadlariga bog‘liq bo‘ladi. Investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlarning daromad olishga tegishli bo‘lgan kutishlari tadbirkorlik sub'ektiga kelgusida kelib tushadigan (kelib tushishi mo‘ljallangan) sof pul oqimlarining summasi, vaqti va noaniqligi ushbu shaxslar tomonidan baholanishiga bog‘liqdir. Demak, mavjud va potensial investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlarga tadbirkorlik sub'ektiga kelib tushishi kutilayotgan sof pul oqimlarini baholash uchun ma'lumot kerak.
Tadbirkorlik sub'ektiga kelgusida kelib tushishi kutilayotgan sof pul oqimlarini baholash uchun, mavjud va potensial investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlarga tadbirkorlik sub'ektining resurslari, ularga bo‘lgan da'volar, hamda uning resurslarini ishlatishda ushbu tadbirkorlik sub'ektining rahbariyati va boshqaruvi2 o‘z vazifalarini qanchalik oqilona va samarali bajarganligi to‘g‘risida ma'lumot kerak bo‘ladi. Bunday vazifalarga tadbirkorlik sub'ekti resurslarini narxlar va texnologik o‘zgarishlar kabi iqtisodiy omillarning salbiy ta'siridan himoyalash va tadbirkorlik sub'ekti unga tegishli bo‘lgan qonunchilik, tartibga soluvchi qoidalar hamda shartnoma shartlariga rioya qilishini ta'minlash kabilar misol bo‘ladi.
Rahbariyat o‘z vazifalarini qay darajada bajarishi to‘g‘risidagi ma'lumot ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan yoki rahbariyatning faoliyatiga boshqacha ta'sir ko‘rsatish huquqiga ega bo‘lgan mavjud investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlar tomonidan qarorlar qabul qilinishi uchun ham foydalidir.
Ko‘pgina mavjud va potensial investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlar hisobot beruvchi tadbirkorlik sub'ektidan ularga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma'lumot berilishini talab qila olmaydi va ularga zarur bo‘lgan ko‘p moliyaviy axborotni olish uchun umumiy foydalanish uchunmo‘ljallangan moliyaviy hisobotga tayanishlari lozim. Demak, ular umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan moliyaviy hisobotlar taqdim etiladigan asosiy foydalanuvchilaridir.
Lekin, umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan moliyaviy hisobotlar mavjud va potensial investorlar, kreditorlar va boshqa qarz beruvchi tashkilotlarga kerak bo‘lgan barcha ma'lumotni ta'minlamaydi va ta'minlab bera olmaydi. Ushbu foydalanuvchilar umumiy iqtisodiy sharoitlar va istiqbollar, siyosiy voqealar va siyosiy vaziyat, soha va kompaniyaning rivojlanish istiqbollari kabi boshqa manbalardan olinadigan tegishli ma'lumotni o‘rganib chiqishlari kerak.
MHXS (IFRS) bo’yicha moliyaviy hisobotni tayyorlashning kontseptual asoslari buxgalteriya hisobi ma’lum bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risida moliyaviy ma’lumotlarni aniqlash, qayta ishlash va moliyaviy hisobot shaklida faoliyat yurituvchi sub’ektning moliyaviy holatiga qiziquvchi foydalanuvchilarga ma’lumotni yetkazib berishni amalga oshiradigan axborot tizimdir. Buxgalteriyaning maqsadi - turli foydalanuvchilarni ma’lumotga bo’lgan ehtiyojini, ushbu ma’lumotni olish uchun eng kam sarf-xarajatlar bilan qondirishdir.
Foydalanuvchilar va ularning axborotga oid talablari buxgalteriya hisobi foydalanuvchilar tomonidan foydalaniladigan moliyaviy ma’lumot hajmi va tavsifi bilan bog’liq.
Ma’lumot foydalanuvchilari ikki guruhga bo’linishi mumkin: ichki foydalanuvchilar, ya’ni korxona boshqaruvchilari; tashqi foydalanuvchilar, ya’ni korxonadan tashqaridagilar.
O’z navbatida buxgalteriya ma’lumotidan foydalanuvchilarning ushbu guruxlarini foydalanuvchilarning quyidagi turkumlariga ajratish mumkin:
- korxonani boshqaruvchilar;
- sub’ektdan tashqarida bo’lib, unda bevosita moliyaviy manfaatga ega bo’lganlar;
- sub’ekt faoliyatida bilvosita moliyaviy manfaatga ega bo’lganlar.
- Sub’ektdan tashqarida bo’lib, unda bevosita moliyaviy manfaatga ega bo’lganlarga quyidagilar kiradi:
- Mavjud va bo’lg’usi investorlar;
- Mavjud va bo’lg’usi kreditorlar;
- Xaridorlar.
- Sub’ekt faoliyatida bilvosita moliyaviy manfaatga ega bo’lganlarga quyidagilar kiradi:
- Soliq organlari;
- Tartibga soluvchi organlar;
- Statistik organlar;
- Boshqa guruhlar (auditorlar, maslahatchilar, iste’molchilar guruxlari va hok.)
Moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun foydalaniladigan buxgalteriya tamoyillarini xalqaro miqyosida bir shaklga keltirish maqsadida Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari bo’yicha Qo’mitasi (MHXSQ) tuzilgan. Ushbu Qo’mita tomonidan Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) ishlab chiqilib chop etilgan va hamma joylarda tadbiq etish va rioya qilish uchun tavsiya etilgandir.
Moliyaviy hisobotni taqdim etish kabi MHXSning asosiy maqsadiga erishish uchun quyidagilar belgilanishi kerak
- vazifalarni echish uchun talab etiladigan moliyaviy ma’lumot;
- axborot tizimini tuzish tamoyillari;
- moliyaviy hisobot elementlari.
Moliyaviy hisobotning maqsadi moliyaviy ahvol, faoliyat natijalari va moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlar haqida ma’lumot taqtsim etishdan iboratdir. Ushbu ma’lumot keng doiradagi foydalanuvchilarga qarorlarni qabul qilish uchun zarurdir.
Moliyaviy hisobot foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlar, korxonani pul mablag’lari va ularni ekvivalentlarini yaratish va ko’paytirish, shuningdek bu jarayonni barqarorligi va o’z vaqtida amalga oshirilishi imkoniyatini baholashni talab etadi. Foydalanuvchilar, korxonaning pul mablag’lari va ularni ekvivalentlarini yaratish qobiliyatini baholashi uchun, korxonaning moliyaviy ahvoli, faoliyat natijalari va moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlarga yo’naltirilgan ma’lumotlarga ega bo’lishi kerak.
Moliyaviy ahvol to’g’risidagi ma’lumot asosan buxgalteriya muvozanatida (muvozanat hisobotida) beriladi. Korxona faoliyatining natijalari haqida ma’lumot asosan foyda va zararlar to’grisidagi hisobotda keltiriladi. Moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlar moliyaviy hisobotda alohida o’rin egallagan hisobot (xususiy kapitaldagi o’zgarishlar) orqali ko’rsatiladi.
Moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liqdir, chunki ular bir hil operatsiyalar va hodisalarni turli javhalarini aks ettiradi. Hisobotning har bir shakli boshqalardan farq qiladigan ma’lumotni berishiga qaramasdan, hech biri bir ashyo yakkalanib qolmaydi va foydalanuvchilar uchun muayyan ehtiyojlarini aks ettiruvchi kerakli bo’lgan barcha ma’lumotni yetkazib bera olmaydi. Masalan, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot, muvozanat va moliyaviy ahvolni o’zgarishi haqidagi hisobotlarning ma’lumotlarisiz foydalansa, korxonaning moliyaviy natijalari haqida to’liq axborotni bera olmaydi.
Moliyaviy hisobot, shuningdek, ilovalarni (tushuntirish xati), qo’shimcha materiallar va boshka ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Masalan, u muvozanat, foyda va zararlar moddalari haqida, foydalanuvchilar ehtiyojlarini qondiruvchi, qo’shimcha ma’lumotni aks ettirishi mumkin. U, korxonaga ta’sir etadigan tavakkalchilik va noaniqliklarni, shuningdek muvozanatda aks ettirilmagan har qanday resurslar va 18 majburiyatlarni (foydali qazilmalar zahiralari kabi) yoritishi mumkin. Geografik va sanoat segmentlar, va korxonaga narxlarni o’zgarishini ta’sir etiish haqidagi ma’lumot ham qo’shimcha axborot sifatida berilishi mumkin.
Belgilangan vazifalarni bajarish uchun moliyaviy hisobot hisoblash tamoyili asosida tuzilishi zarur. U hisobga olish mezonlariga muvofiq daromadni qachon hisobga olish va uni qachon hisobotlarda aks ettirish kerakligini belgilaydi. Hisoblash tamoyiliga muvofiq, tovarlar sotilishidan olingan daromad, xaridor ushbu tovarlarning egasi bo’lganda, ya’ni egalik qilish xuquqi bilan bog’lik bo’lgan barcha tavakkalchiliklar va mukofotlar unga o’tgan paytda hisobga olinadi. Sotuvchi o’z majburiyatlarini bajarmaguncha, daromad hisobga olinmasligi lozim.
Moliyaviy hisobot odatda korxona faoliyat ko’rsatadi va yaqin kelajakda faoliyat ko’rsatishni davom ettiradi degan faraz asosida tuziladi. Shunday qilib, faraz qilinadiki, korxona tugatilishi yoki o’z faoliyati ko’lamini ahamiyatli ravishda qisqartirish yoxud tugatishga oid niyati ham yo’q va bunga ehtiyoji ham yo’q. Agar bunday niyat yoki zaruriyat paydo bo’lsa, moliyaviy hisobot boshqa asosda tuzilishi va bu qo’llanilayotgan asos yoritilishi zarur.
Moliyaviy hisobotda taqdim ettirilgan ma’lumotning asosiy sifati, bu foydalanuvchilar tomonidan tushunarli bo’lishidadir. Bunda, faraz qilinadiki, foydalanuvchilar xo’jalik va iqtisodiy faoliyat sohasida, buxgalteriya hisobi sohasida yetarlicha bilimlarga ega bo’lishi, shuningdek talab qilinadigan darajada qunt bilan harakat qilish istaklari bo’lishi lozim. Biroq, murakkab savollarga taalluqli, foydalanuvchilarni iqtisodiy qarorlarni qabul qilishi uchun o’rinli bo’lgan ma’lumot, faqat ma’lum foydalanuvchilar tomonidan tushunish murakkabligi sababli chiqarib tashlanishi mumkin emas.
Foydali bo’lish uchun ma’lumot qarorlar qabul qiluvchi foydalanuvchilar uchun o’rinli bo’lishi kerak. Foydalanuvchilarni iqtisodiy qarorlariga ta’sir etib, ularga o’tib ketgan, hozirgi paytda amalga oshiriladigan va kelajakda bo’ladigan hodisalarni baholash uchun yordam beradigan yoki ularni tasdiqlaydigan yoxud avvalgi baholarni tuzatish imkoniyatini yaratgan ma’lumot o’rinli deb hisoblanadi.
Ma’lumotning o’rinliligiga uning tavsifi va muhimligi jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi holatlarda faqat ma’lumot tavsifi uning o’rinliligini aniqlash uchun yetarli bo’lmaydi. Masalan, yangi segment haqidagi ma’lumot, hisobot davrida ushbu yangi segment tomonidan erishilgan natijalar muhimligidan qat’i nazar tavakkalchilik va imkoniyatlarni baholashga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin.
Foydali bo’lishi uchun ma’lumot shuningdek ishonchli bo’lishi kerak. Ma’lumot agar unda ahamiyatli xato yoki bilib qilingan buzib ko’rsatishlar bo’lmasa, foydalanuvchilar ushbu ma’lumotga haqqoniyat bilan taqdim etilganligiga tayanishi mumkin bo’lsa, ishonchli deb hisoblanadi.
Foydali bo’lishi uchun, ma’lumot xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvoli, operatsiyalar natijalari, pul mablag’lari harakati to’g’risida haqqoniy va xolis tasavvur yaratishi kerak. Shunday kilib, masalan, muvozanat operatsiyalar va boshqa hodisalarni va ularni amalga oshirish natijasi bo’lgan, tan olish mezonlariga javob beradigan kompaniyaning aktivlari, majburiyatlari va kapitalini haqqoniy va xolis aks etgirishi kerak.
Agar hisob-kitob hujjatlarida va moliyaviy hisobotda axborot operatsiyalar va voqealarning mazmunini ishonchli darajada aks ettirsa, bunday axborot uning huquqiy shakli bilangina emas, balki mohiyati va haqiqiyligi bilan muvofiq holda hisobga olinishi va taqdim etilishi zarur. Operatsiyalar va boshqa hodisalarning mazmuni ularning xuquqiy yoki belgilangan shakliga har doim ham muvofiq kelmaydi.
Moliyaviy hisobotda beriladigan axborot ishonchli bo’lishi uchun taxminlardan mustaqil bo’lishi lozim. Moliyaviy hisobot ma’lumotning tanlash va takdim etishi bilan qarorlarni qabul qilinishiga yoki oldindan belgilangan natija yoki yakunga yetishish maqsadida fikrni shakllantirishga o’z ta’sirini ko’rsatsa u betaraf deb hisoblanishi mumkin emas.
Qarorlar qabul qilishda ehtiyotkorlik qoidasiga rioya qilish aktivlar va daromad qaytadan baholanmasligi, majburiyatlar yoki xarajatlar esa yetarlicha baholanmasligiga yo’l qo’ymaslik maqsadida noaniqlik sharoitida baho chiqarish uchun zarurdir.
Moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlash maqsadida axborot yetarlicha to’la hajmda taqdim etilishi kerak.
Moliyaviy axborot foydali va mazmunli bo’lishi uchun, bir hisobot davridagi axborot boshqa hisobot davridagisi bilan qiyoslanadigan bo’lishi kerak. Foydalanuvchilar xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalanadigan hisob-kitob siyosatidan, ana shu siyosatdagi barcha o’zgarishlardan va shunday o’zgarishlarning natijalaridan xabardor bo’lishlari lozim.
Hisobot davrida bo’lgan daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi shuni anglatadiki, mazkur davrda ushbu hisobot davridagi daromadlarni olishga asos bo’lgan xarajatlargina aks ettiriladi. Agar daromadlar bilan xarajatlarning o’rtasida bevosita bogliqlikni o’rnatish qiyin bo’lsa, xarajatlar biroi-bir taqsimlash tizimiga muvofiq bir nechta hisobot davrlari o’rtasida taqsimlanadi. Bu, masalan, bir necha yilga taqsimlanadigan amortizatsiya xarajatlariga taalluqlidir.
Aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholash qoidasi shundan iboratki, ularning tannarxi yoki sotib olish qiymati asosiy bahodir.
Standartlarda ko’zda tutilgan ayrim hollarda haqiqiy baho sotib olish qiymatidan farq qilishi mumkin.
Hisob siyosati bir davrdan ikkinchi davrga izchil o’tkazilib boradi deb xdsoblanadi. Foydalanuvchilar xo’jalik yuri^uvchi sub’ektning moliyaviy ahvolidagi o’zgartirish tamoyilini belgilash uchun har xil hisobot davrida ularning moliyaviy hisobotlarini taqqoslash imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak.
Hisobot axborotining asossiz darajada kechiktirilishi bilan u o’zining iqtisodiy ahamiyatini yo’qotadi. Axborotni o’z vaqtida takdim etish uchun bitimning yoki boshqa voqeaning barcha jihatlari ma’lum bo’lgunga qadar hisobotga zarurat paydo bo’lishi mumkin, bu esa uning ishonchliligini buzadi.
Daromadlar va xarajatlar orasidagi muvozanat sifatga oid tavsif emas, aniqrog’i tamoyil bo’yicha cheklovdir. Ma’lumotdan olinadigan naf uning olish uchun sarflangan xarajatlardan oshiq bo’lishi kerak.
Amaliyotda ko’pincha sifat tavsiflari orasida muvozanat yoki o’zaro kelishuv bo’lishi kerak. Bundan maqsad tavsiflar orasida tegishli muvofiqlikka yetishishdir. Turli sharoitlarda tavsiflarni nisbiy muhimligi - kasbiy mulohazaning ishidir.
Moliyaviy hisobot operatsiyalar va boshqa hodisalar natijalarini, ularni keng doiradagi umumiy belgilari va iqtisodiy tavsiflariga ko’ra toifalarga birlashtirgan holda aks ettiradi. Ushbu keng doiradagi toifalar moliyaviy hisobotning elementlari deb ataladi. Muvozanatdagi moliyaviy ahvolni o’lchash bilan bevosita bog’liq elementlar - bu aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapitstdir. Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda faoliyat natijalarini o’lchash bilan bog’liq bo’lgan elementlari daromadlar, xarajatlar, foyda va zararlardir.