Toshkent davlat iqtisodiyot

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-jadval. Buxgalteriya hisobini tashkil etish oldiga  

qo’yiladigan asosiy talablar 

 

Fermer xo’jaliklari amaliyotida daromadlar va xarajatlarni hisobot davrlariga 

to’g’ri olib borishda ayrim muommolarning mavjudligi, yakunda moliyaviy 

natijalar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari bilan buxgalteriya hisobidagi analitik 

va sintetik hisob ma’lumotlari o’rtasida farqlar vujudga kelishi kuzatilmoqda. 

Bunday holat moliyaviy hisobotning ishonchligiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. 

Buxgalteriya hisobini tashkil etishga 

qo’yiladigan asosiy talablar 

Hisobot davridagi xo’jalik 

operatsiyalarini hisobda to’liq 

aks ettirish 

Daromadlar va xarajatlarni 

hisobot davrlariga to’g’ri olib 

borish 

Hisobda joriy xarajatlar va 

kapital qo’yilmalarni alohida 

hisobga olish 

Sintetik va analitik hisobning 

tengligi 

---

Fermer xo’jaliklari odatda ko’p yillik daraxtzorlar va asosiy podani 

shakllantirish kabi ko’p muddat talab qiladigan xarajatlarni amalga oshiradilar. 

Ushbu tarmoqqa qilingan xarajatlar aksariyat fermer xo’jaliklarida joriy ishlab 

chiqarish xarajatlari sifatida hisobga olinadi. Ushbu xarajatlarni fermer xo’jaliklari 

kapital qo’yilma sifatida hisobda va moliyaviy hisobotda aks ettirishi maqsadga 

muvofiq bo’lar edi. 

Tanlangan hisob shakliga ko’ra qo’llanadigan analitik hisob registridagi 

ma’lumotlar, sintetik hisob regstri ( odatda “Bosh kitob”) ma’lumotlari bilan 

o’zaro mosligini ta’minlashlari hisobning ishonchliligi va to’liqligini ta’minlaydi. 

Yuqoridagi keltirilgan fikrlar hisob siyosatining tashkiliy jihatlarini 

takomillashtirish va fermer xo’jaliklarida hisob va hisobot tizimini yaxshilish 

imkonini beradi deb hisoblanadi. 

MHXS (Jamoat sektori uchun moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari) 

asosida jamoat sektori uchun buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimini 

takomillashtirish O‘zbekiston byudjet tizimini isloh qilish yo‘nalishlaridan 

biridir.Ushbu islohotning zarurligi, eng avvalo, aynan buxgalteriya hisobi tizimlari 

sifatli va zamonaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo‘lgan 

axborotni aks ettiradi. Buxgalteriya hisoboti standartlarini bir xillashtirishning 

xolisona jarayoni IFRS (International Financial Reporting Standards)ga asoslangan 

JS MHXSni jamoat sektorining taqqoslab bo‘ladigan va sifatli moliyaviy 

hisobotini tayyorlash uchun xalqaro standartlarning yagona, keng qamrovli tizimi 

deb e’tirof etishga ko‘maklashdi. 

JS MHXSning qo‘llanilishi davlat sektori faoliyatining natijalarini baholash 

uchun ko‘proq imkoniyatlar taqdim etgan holda moliyaviy axborotning sifatini 

yaxshilash va ochiq-oshkoraligini oshirish imkonini beradi. Axborotning 

ishonchliligi va to‘liqligini oshirish hisobiga davlat aktivlarining boshqarilishini 

yaxshilash, shuningdek davlatnnig moliyaviy hisobotini xalqaro ko‘rsatkichlar 

bilan taqqoslash imkoniyatini beradi. 

Yuqorida qayd etilgan sabablar bilan bir qatorda JS MHXS amaliyotiga 

o‘tish zarurligi amaldagi normativ-huquqiy bazaning amaliy muammolari bilan 

izohlanadi. Xususan, JS MHXSni qo‘llash mezonlarini inobatga olgan holda 

normativ-huquqiy bazaga berilgan baho uning quyidagi kamchiliklarini aniqladi: 

1)            Axborotni ochishning aniq asoslarining yo‘qligi 

Amaldagi qonun hujjatilarida buxgalteriya hisobida operatsiyalarni aks ettirish 

tartibi yetarlicha aniq tartibga solinmagan. Byudjet hisobini yuritishning barcha 

---

masalalari byudjet tashkilotlarida Buxgalteriya hisobiga doir yo‘riqnomada tartibga 

solinishi nazarda tutilgan, biroq byudjet muassasalari moliya-xo‘jalik faoliyatining 

barcha jihatlarini bir yo‘riqnomada jamlashning amalda imkoni bo‘lmadi. 

2)            Ayrim moliyaviy, byudjet va byudjetdan tashqari operatsiyalarning 

buxgalteriya hisobini yuritish tartibininig yo‘qligi. Xususan, davlat 

tashkilotlarining qishloq xo‘jaligi faoliyati, valyuta operatsiyalari va hokazolar 

bilan bog‘liq operatsiyalarining buxgalteriya hisobini yuritish tartibininig yo‘qligi. 

3)            Buxgalteriya hisobiga doir qoidalarning ko‘pligi. Ushbu qoidalar hisob 

yuritish va hisobotning ayrim jihatlarini takrorlaydi. 

4)            Tashqi foydalanuvchilar uchun davlat moliyasining statistikasini tahlil 

qilishning imkoni yo‘qligi. Buxgalteriya hisobining amaldagi tizimi tashqi 

foydalanuvchilar talablariga javob beradigan axborotni shakllantirish imkonini 

bermaydi. Jumladan, davlat byudjetini ijro etish to‘g‘risidagi hisobotlarning shakli 

2011 yilgi Davlat moliyasi statistikasiga doir qo‘llanma talablariga muvofiq XVF 

tomonidan taqdim etiladigan hisobotlarning shaklidan farq qiladi. 

5)            Davlat moliyasining barcha hisobvaraqlarini jamlash imkoni yo‘qligi. 

Xususan, davlat byudjetining va barcha byudjetdan tashqari fondlarning hisobi 

hozirgi vaqtda alohida yuritilmoqda. 

Bugungi kunda JS MHXSni moslashtirish zarurligi milliy dasturlar bilan 

ham, O‘zbekiston Respublikasi davlat moliyasini boshqarish tizimini rivojlantirish 

jarayoniga berilgan xalqaro baholar bilan ham tasdiqlangan. Jumladan, 2007–2018 

yillarga mo‘ljallangan davlat moliyasini boshqarish islohoti strategiyasida JS 

MHXSga mos keladigan davlat sektorida buxgalteriya hisobining milliy standartini 

ishlab chiqish va joriy etish buxgalteriya hisobini isloh qilishning muhim vazifasi 

sifatida belgilab olingan. Bu zarurat ham BMTTDning «O‘zbekistonda byudjet 

tizimini isloh qilish» loyihasi doirasida tayyorlangan O‘zbekiston Respublikasi 

Byudjet kodeksining loyihasida nazarda tutilgan. 

JS MHXSga rioya qilish PEFA (Public Expenditure and Financial 

Accountability) tizimi bo‘yicha davlat moliyasini baholashning eng muhim 

ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ushbu mezonni hisobga olgan holda Jahon banki 

ekspertlari O‘zbekistondagi davlat moliyasini oxirgi baholash doirasida moliyaviy 

axborotning taqdim etilayotgan axborotning to‘liq emasligi nuqtai nazaridan 

hisobga olishning xalqaro standartlari talablariga qisman muvofiq 

kelmayotganligini qayd etdilar. 

---

Davlat sektoriga moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini puxta joriy 

etish uchun BMTTDning va Moliya vazirligining «O‘zbekistonda byudjet tizimini 

isloh qilish» qo‘shma loyihasi tomonidan 2013–2014 yillarda davlat sektorida 

buxgalteriya hisobi va hisobotining isloh qilinishiga ko‘mak berildi. Loyiha 

doirasida JS MHXS asosida buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimini 

takomillashtirish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Buxgalteriya hisobining 12 ta 

standarti loyihasi tayyorlandi. Ushbu standartlarni mamlakat buxgalteriya hisobi 

amaliyotiga joriy etish mutaxassislarni ular bilan to‘g‘ri ishlashga o‘qitishni, shu 

jumladan byudjet sohasidagi buxgalterlar va moliya xodimlarini o‘qitish va qayta 

tayyorlashni, o‘rta va oliy ta’lim muassasalari o‘quv dasturlarini qayta 

yo‘naltirishni, shuningdek tahsil oluvchilarning turli toifalari uchun mo‘ljallangan 

o‘quv-metodik qo‘llanmalarni yangilash va ular bilan ta’minlashni talab qiladi.