Тошкент давлат иқтисодиёт университети

2-МАВЗУ. МУКАММАЛ ВА НОМУКАММАЛ РАҚОБАТ 
НАЗАРИЯЛАРИ 
2.1. Мукаммал рақобат тушунчаси мазмуни. Мукаммал рақобатдаги 
бозор модели шартлари. 
Рақобатни, унинг вужудга келиши ва амал қилишидаги табиийлик, бу 
жараёнларга ташқи кучларнинг таъсир қилиш даражасидан келиб чиққан 
ҳолда икки асосий гуруҳга – мукаммал ва номукаммал рақобатга ажратиш 
мумкин. 
Мукаммал рақобатни тавсифловчи бир қатор белгилар мавжуд бўлиб, 
улардан асосийлари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: 
- бозор иштирокчилари (ҳам сотувчилар, ҳам харидорлар) сонининг 
аҳамиятли даражада кўп бўлиши; 
- иқтисодий ресурсларнинг ҳаракатчанлиги, улардан фойдаланишда 
ҳеч қандай чеклов ёки тўсиқларнинг мавжуд бўлмаслиги; 
- бозорга кириш ва ундан чиқишнинг эркинлиги; 
- сотувчиларнинг ўзаро мустақиллиги, улар хатти-ҳаракатининг бир-
бирига боғлиқ бўлмаслиги; 
- ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг бир хил кўринишда эканлиги; 
- ишлаб 
чиқарилган ва сотилган маҳсулот ҳажмида ишлаб 
чиқарувчилар улушининг аҳамиятли жиҳатдан фарқ қилмаслиги; 
- хўжалик юритишда қўл келувчи ахборотлар (масалан, товарлар 
нархи, уларнинг ўзгариш эҳтимоли, ҳажми, сифати ва бошқалар) тўғрисида 
тўлиқ маълумотга эга бўлиш имконияти. 
Мукаммал рақобатнинг ягона кўриниши – соф ёки эркин рақобатдир. 
Соф рақобат гомоген маҳсулотнинг савдо-сотиғи билан шуғулланувчи 
кўплаб сотувчи ва харидорларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Юқори 
даражада ташкил қилинган бозорда кўплаб сотувчилар ўзларининг 
маҳсулотларини таклиф қиладилар. Бундай шароитда бозорда маҳсулот 
табақалашуви мавжуд бўлмай, кўп сонли сотувчи ва харидорлар, эркин ҳолда 
ҳаракат қилиб, бозор нархининг шаклланишига таъсир кўрсата олмайдилар.

---

25 
Соф рақобатли бозорда алоҳида корхоналар маҳсулот нархи устидан 
сезиларсиз назоратни амалга оширади. Чунки ҳар бир корхонада умумий 
ишлаб чиқариш ҳажми унча катта бўлмайди. Шу сабабли алоҳида корхонада 
ишлаб чиқаришнинг кўпайиши ёки камайиши умумий таклифга, демак, 
маҳсулот баҳосига сезиларли таъсир кўрсатмайди. 
Соф рақобат шароитида янги корхоналар тармоққа эркин кириши, 
тармоқда мавжуд бўлган корхоналар эса уни эркин ташлаб чиқиши мумкин. 
Хусусан, янги корхоналарнинг пайдо бўлиши ва уларнинг рақобатли бозорда 
маҳсулотларини сотишга ҳуқуқий, технологик, молиявий ва бошқа жиддий 
иқтисодий тўсиқлар бўлмайди. 
Шунингдек, иқтисодий адабиётларда «самарали рақобат» тушунчаси ҳам 
қўлланилади. Самарали (реал) рақобат бозорда соф рақобат ёки мукаммал 
рақобат шароити мавжуд бўлмаган ҳолда ҳам ундаги сотувчи ва харидорлар 
бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда ҳаракат қилган чоғда вужудга келади.
Соф рақобат, умуман олганда, рақобатнинг ҳар бир шакли ҳам миллий 
иқтисодиётда алоҳида-алоҳида, яъни соф ҳолда учрамайди. Иқтисодиёт 
соҳаларини батафсил ўрганиш, чексиз кўп ҳар хил рақобатли вазиятлар 
мавжудлиги шароитида, иккита бир хил тармоқни топиш қийинлигини 
кўрсатади.