Тошкент давлат иқтисодиёт университети

12.3. Истеъмолчилар талабининг хилма-хиллиги 
Товар – мураккаб, кўп киррали тушунча, бирок бунда энг асосий нарса 
истеъмол хусусиятлари, яъни товарнинг ўз вазифасини бажариш – унга эга 

---

178 
бўлган истеъмолчининг эҳтиёжларини қондириш хусусиятидир. Товарнинг 
истеъмол қиймати унинг истеъмол хусусияти мажмуасидир. Товарнинг 
қуйидаги 
хусусиятларига 
қараб 
алоҳида 
эътибор 
берилади: 
- ранги, упаковкаси (ўраш, боғлаш), ташқи кўринишининг фасоҳати 
(дизайни), 
эргономик 
хусусиятлари 
(фойдаланиш, 
таъмирлаш 
ва 
бошқаларнинг қулайлиги ва бошқалар). 
Товарни ишлаб чиқаришдан олдин унинг истеъмол хусусияти таҳлил 
қилинади. Товар – мураккаб, кўп киррали тушунча, бирок бунда энг асосий 
нарса истеъмол хусусиятлари , яъни товарнинг ўз вазифасини бажариш – 
унга эга бўлган истеъмолчининг эҳтиёжларини кондириш хусусиятидир. 
Товарлар қуйидаги мезонлари буйича алоҳида гуруҳларга бўлинади:
Мақсадли характерига кўра эса товарлар истеъмол товарлари ва ишлаб 
чиқаришга оид товарларга бўлинади. Истеъмол товарлари – бу шахсий 
истеъмол учун мўлжалланган товарлардир. Улар кундалик талаб товарлари, 
дастлабки танлов асосида олинадиган товарлар, алоҳида талабдаги товарлар, 
пассив талабдаги товарларга бўлинади. Кундалик талаб товарларига 
кундалик турмуш учун зарурий озиқ-овқатлар, кир ювиш, тозалаш 
воситалари, уй хўжфлиги учун зарурий майда товарларни киритиш мумкин. 
Кундалик истеъмол товарларини истеъмол қилиш интенсивлигига кўра 
уларни 
ўз 
навбатида 
3 
та 
қуйи 
гуруҳга 
ажратиш 
мумкин: 
1. 
Доимий эҳтиёждаги асосий товарлар (нон, хўжалик совуни) 
2. Импульсив тарзда сотиб олинадиган товарлар (сақич, газета) 
3. Фавқулодда ҳолатлар учун харид қилинадиган товарлар (зонт). 
Дастлабки танлов асосидаги товарлар сафига: мебель, кийим-кечак, уй-
рўзгор учун электр жихозлари киради ва у харидорларни қиёслашни, нарх, 
мода, дизайн жиҳатидан танловда бир мунча мулоҳаза юритишни талаб 
қилади. 
Ҳозирги даврда рақобат ўзига хос қиёфа касб этмоқда. Нархлар соҳасида 
рақобат ишлаб чиқаришни харажатлар энг кам бўладиган мамлакатларда 
йўлга қўйишни талаб қилади. Нарх билан рақобат ўтмишда эркин бозор 

---

179 
рақобати бўлган, бозорда бир хил товарлар ҳар хил нархлар билан сотилган 
даврларда пайдо бўлганди.
Бозорни сегментлашда ҳар бир харидор алоҳида 
сегмент сифатида қаралиши лозим. Бундай ёндашувнинг ривожланишига 
янги ахборот технологиялари ва алоқа воситаларининг пайдо бўлиши ҳам 
сезиларли таъсир этмоқда. Ҳозирги вақтда алоҳида харидорларга қаратилган 
оммавий ишлаб чиқариш ва етказиб беришга қодир тизимлар яратилиши 
ишлаб 
чиқариш 
воситалари 
бозорида 
корхоналарнинг 
алоҳида 
истеъмолчиларга мўлжалланган товарларни оммавий ишлаб чиқаришга 
ўтишини юзага келтирмоқда. Янги технологиялардан фойдаланиш монолог 
тарзидаги маркетингдан диалог тарзидаги маркетингга ўтиш заруриятини 
келтириб чиқармоқда. Бу жараёнда ишлаб чиқариш воситалари 
истеъмолчиси ўзига керакли товарни ишлаб чиқаришда фаол иштирок этиши 
кузатилиб, корхона фаолияти самарадорлигини оширишда ҳал қилувчи 
аҳамиятга эга. Бунинг натижасида, истеъмолчи муайян товар сифати ҳақида 
ўзи учун муҳим бўлган алоҳида хоссаларини бошқа ишлаб чиқарувчи ёки 
сотувчининг айнан шунга ўхшаш товарлари билан таққослаш орқали унинг 
аҳамияти, қадр-қиммати тўғрисида хулоса чиқаради ва унга баҳо беради. 
Истеъмолчи тасаввур қилган ҳолатнинг тасдиқланиши, унинг эҳтиёжини 
қондирибгина қолмай, балки унга қониқиш бағишлайди, истеъмолчи олган 
маҳсулотидан мамнун бўлади, бу товар ишлаб чиқарган ёки сотган фирма 
учун ҳам катта ютуқ ҳисобланади. Тўқимачилик маҳсулотларини харид 
қилаётган аёл фақат ҳалат олаётгани йўқ. Буни маҳсулот ишлаб 
чиқарувчилар аллақачон тушуниб етган. Бу ҳақда машҳур “Ревион Инк” 
фирмаси бошлиғининг: “Фабрикада биз косметика ишлаб чиқарамиз, 
дўконда биз орзу-умидимизни сотамиз”, [5] деган сўзлари бозор 
иштирокчисининг ҳар қандай товарда яширин жиҳатларини аниқлаш, шу 
товарнинг хоссасини эмас, ундан келадиган манфаатни сотиш лозимлигини 
таъкидлайди. Шундан келиб чиққан ҳолда таъкидлаймизки, бозор ишлаб 
чиқарилган, таклиф этилаётган ва сотилаётган товарларнинг замонавий 
талабларга нақадар мос келиши, уларга сарф қилинган харажатларнинг 

---

180 
қопланиши ва маълум даражада фойда олиш мумкинлигини аниқлаб берувчи 
мажмуа бўлиб, ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи манфаатлари ўзаро 
муштараклигини таъминлайди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Биринчи 
Президенти Ислом Каримов: “Аслини олганда, биз бутун бозор қонунларига 
асосланувчи янги иқтисодиёт яратяпмиз. Бунда маҳсулот талаб ва таклифни 
ҳисобга олган ҳолда, рақобатбардош бўлиши ва умумий қабул қилинган 
стандартларга жавоб беришини назарда тутган ҳолда ишлаб чиқарилиши 
лозим” [6] деб, ҳар бир корхона, фирма, тадбиркор ўз фаолиятини ана шу 
талаблар нуқтаи назаридан ўрганиши ва амалга ошириши лозимлигини 
таъкидлайди. Маълумки, ҳар қандай корхона, фирманинг асосий мақсади 
кўпроқ фойда олишдир. Бунинг учун унинг кўрсаткичлари ўртача бозор 
кўрсаткичларидан юқори бўлиши керак, бунга эришиш учун эса, у доимо 
истеъмолчи талабига мос маҳсулот ишлаб чиқариши ва таклиф этиши, 
натижада, рақобатда устун “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий-электрон 
журнали. №1, февраль, 2017 йил www.interfinance.uz 6 бўлиши лозим. 
Рақобатда устунликка эришиш корхона, фирма фаолиятининг бозорга 
йўналтирилишини тақозо этади. Маркетинг тизими бозорда содир бўладиган 
иқтисодий муносабатлар иштирокчиларининг мустақиллигидан келиб чиқиб, 
талаб ва таклифни мувофиқлаштириш ва айирбошлаш муаммоларини, 
асосан, микроиқтисодиёт субъектлари даражасида ҳал қилишни тақозо этади. 
Ишлаб чиқарувчи нархни пасайтириш билан ўз товарини ажратиб 
кўрсатишга, унга эътиборни каратишга ва пировард натижада ўзи истаган 
бозор ҳиссасини эгаллашга эришган. Ҳозирги замон бозор шароитларида 
нарх билан очиқ рақобат амал қилмайди, чунки ишлаб чиқарувчилардан бири 
нархни пасайтириши билан унинг рақиби ҳам шу ишни қилади, бу эса 
фирманинг бозордаги мавқеини ўзгартирмайди, балки, умуман тармоқдаги 
фойданинг пасайишига, асосий фондларни янгилаш ва кенгайтириш учун 
инвестицияларнинг камайишига олиб келади.

---

181