Тошкент давлат иқтисодиёт университети

15.3. Глобаллашув ва Ўзбекистоннинг жаҳон хўжалигига 
интеграциялашувининг боғлиқлиги 
Замонавий глобаллашув жараёни аввалги интеграция жараёнларидан 
маълум қадар фарқ қилади. Энг аввало, бу жуда кўп мамлакатларнинг савдо, 
молия, инвестиция ва ахборотлар учун ўз чегараларини очишида кўринади. 
Нафақат ривожланган мамлакатлар, балки ривожланаётган мамлакатлар ҳам 
ўз иқтисодиётларида умумжаҳон тамойилларига мувофиқ равишда 
ислоҳотлар ўтказмоқдалар. 
Замонавий ахборот технологиялари ишлаб чиқарувчилар билан 
истеъмолчилар ўртасида жисмоний муносабатлар заруриятини камайтирди 
ва аввал халқаро бозорларда сотишнинг иложи бўлмаган баъзи хизматларни 
савдо объектига айлантиришга имкон берди. Бунда товар ва хизматлар 
айланмаси бўйича харажатлар анча қисқарди. 
Замонавий дунёда мамлакатларнинг тутган ўрни, бугунги кунда, энг 
аввало инсон капиталининг сифати, таълим ҳолати ва ишлаб чиқаришда фан 
ва техникадан фойдаланиш даражаси билан белгиланади. Ишчи кучи ва хом 
ашё ресурсларининг сероблиги хозиги кунда рақобат афзаллиги сифатида 
кўрилмайди, чунки маҳсулот таннархининг яратилишида бу омилларнинг 
улуши камайиб бормоқда. 
Инвестиция жараёнлари ва ҳодисаларининг ўсиб бораётган ўзаро 
боғлиқлиги сифатида эътироф этиладиган глобаллашув натижасида, нафақат 
ўзаро, балки давлат билан тенг асосларда биргаликда ҳаракат қилувчи жаҳон 
капитали, халқаро корпорациялар, халқаро инвестиция институтлари, 
трансмиллий бошқарув тузилмалари босими остида секин-аста миллий 
давлат суверенитети емирилиб боради. Глобаллашувнинг бу жиҳати мазкур 
жараённинг ҳозирги замон босқичи учун айниқса хос. 

---

202 
Нафақат ривожланиш даражаси, балки жаҳон хўжалиги ва халқаро 
меҳнат тақсимотига (ХМТ) жалб этилганлик даражаси бўйича ҳам турлича 
бўлган тизимларнинг ўзаро таъсири жаҳон хўжалигининг энг муҳим 
муаммоси ҳисобланади. Ҳозирги замон жаҳон иқтисодиётининг ўзига хос 
хусусияти – интеграция, бунинг устига умумий, яъни капитал, ишлаб чиқа-
риш, меҳнат интеграцияси. 
Сўнгги йилларда интеграция янги мамлакат ва минтақаларни қамраб 
олди ва қуйидаги йўналишлар бўйича ривожланмоқда: 
- ишлаб чиқариш кучларининг байналмилаллашуви; 
- халқаро меҳнат тақсимотининг байналмилаллашуви; 
- 
моддийлашган товарлар бўйича анъанавий халқаро савдо 
хусусиятининг сифат ўзгариши ва кўламининг кенгайиши; 
- турли мамлакатларда иқтисодий фаолиятнинг чатишиб кетиши ва ўзаро 
боғлиқлигини таъминловчи молиявий ва ишлаб чиқариш ресурсларининг 
халқаро миқёсда кўчиб юриши; 
- хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожланиши; 
- илмий-техник билимлар билан халқаро алмашинув; 
- ишчи кучининг халқаро миграцияси; 
- замон талабларидаги глобал муаммолар (табиатни мухофаза қилиш, 
Дунё океани, космосни ўзлаштириш, ривожланаётган мамлакатларнинг оч 
ахолисига ёрдам кўрсатиш ва бошқалар)ни ҳал этишга йўналтирилган 
халқаро ҳамкорлик. 
Интеграция иқтисодий ривожланиш даражаси бўйича яқин бўлган 
миллий хўжаликларнинг барқарор иқтисодий муносабатлари ва меҳнат 
тақсимоти ривожланишининг объектив жараёнидир. Ташқи иқтисодий 
айирбошлаш ва ишлаб чиқариш соҳасини қамраб олган холда, у миллий 
хўжаликларнинг зич чатишиб кетиши, минтақавий хўжалик мажмуаларининг 
яратилишига олиб келади. 
Миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини оширишнинг зарурияти 
бозор муносабатлари ривожланишининг замонавий босқичида рақобат 

---

203 
курашининг кескинлашуви, асосан хом-ашё экспортига қаратилган 
стратегияиниг жиддий чекланиши орқали юзага келади. Тайёр маҳсулот ва 
хизматларни халқаро бозорларга олиб чиқиш жараёни иқтисодиётда жиддий 
таркибий ўзгартиришларга асосланган инновацион ва илмий-техник 
омилларни 3 ўзлаштириш заруриятини келтириб чиқаради. Ўзбекистон 
иқтисодиётини ривожлантиришнинг амалдаги босқичи замонавий бозор 
муносабатларини 
шакллантириш 
орқали 
глобализацион 
иқтисодий 
тизимнинг турли поғоналарида рақбобатбардошликнинг юқори даражасини 
таъминлаш муаммосини долзарблаштиради. Иқтисодиёт ва унинг 
тармоқларини модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш ушбу 
тармоқларда ишлаб чиқаришни диверсификациялашга олиб келади, 
пировардида мамлакат, корхона ва маҳсулотнинг ички ва ташқи бозордаги 
рақобатбардошлиги таъсирида аҳолининг иш билан бандлиги ортади, унинг 
турмуш даражаси юксалади ҳамда мамлакатнинг барқарор иқтисодий ўсиш 
суръатлари таъминланади. Мамлакатда амал қиладиган иқтисодий тизим ва 
мамлакатнинг иқтисодий ривожланганлик даражаси миллий иқтисодиёт 
рақобатбардошлигини таъминлаш омилларидан самарали фойдаланиш 
имкониятларини шакллантириш учун хизмат қилади. Шу сабабли, 
ривожланган, ривожланаётган, қолоқ мамлакатлар иқтисодиёти учун 
рақобатбардошликни таъминлаш омиллари турли аҳамият касб этади. Ушбу 
жараённи қуйидаги гуруҳлаш орқали кўриш мумкин:
I. Ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида рақобатбардошликни 
таъминлаш омиллари:
- техник ва технологик тараққиётнинг юқори даражаси; 
- ишлаб чиқариш жараёнининг илмий ва инновацион ривожланиши; 
- аҳолининг саводхонлик ва саломатлик даражасининг юқори 
суръатлари; 
- иқтисодий фаолият субъектларининг ахборот-коммуникация тизими 
орқали юқори интеграциялашуви; 
- бозор инфратузилмасининг сифати ва самарадорлик даражасининг 

---

204 
юқорилиги; 
- ички бозор сиғимининг юқори даражаси; 
- қулай инвестицион ва инновацион муҳитнинг юқори суръатлари ва 
бошқалар. 
II. Ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётида рақобатбардошликни 
таъминлаш омиллари: 
- ишчи кучи сураътининг юқори даражаси;
- капитал самарадорлигининг юқори суръати; 
- табиий ресурс салоҳиятини юқори даражада ўзлаштирилиши; 
- меҳнат сиғими ва самарадорлигининг ортиб бориши;
- иқтисодиётнинг тармоқ ва соҳаларида юқори ўсиш суръатларининг 
техник ва технологик тараққиёт даражасига боғлиқлиги; 
- инвестицион муҳитнинг юқори даражаси ва бошқалар.
II. Қолоқ мамлакатларда рақобатбардошликни таъминлаш омиллари: 
- меҳнат ресурсларининг юқори даражаси; 
- ўзлаштирилмаган табиий ресурс салоҳияти ва бошқалар.
Юқоридагилар билан бир қаторда миллий иқтисодиёт рақобатбардош- 
лигининг ортиши қуйидаги шарт-шароитларни тақозо этади:
- миллий иқтисодиётининг очиқлик даражаси;
- экспорт диверсификацияси; 
- макроиқтисодий ва сиёсий барқарорлик ҳолати; 
- ишбилармонлик муҳитини; 
- иқтисодий фаолият субъектларининг бозор кучлари таъсири остидаги 
хатти-ҳаракати ва бошқалар.
Сўнгги 
йилларда 
мамлакатимизда 
миллий 
иқтисодиёт 
рақобатбардошлигини ошириш шарт-шароитларини яратиш ва омилларидан 
самарали фойдаланишга юқори даражада эътибор қаратилинганлиги сабабли, 
хорижий инвестицияларни жалб этиш ва ўзлаштириш суръати кескин ортди. 
2018 йилнинг январь-декабрь ойларида Ўзбекистон Республикасида 
иқтисодиёт ва ижтимоий соҳани ривожлантириш учун жами молиялаштириш 

---

205 
манбалари ҳисобидан 107333,0 млрд. сўм, (доллар эквивалентида 13,3 млрд. 
АҚШ долл.) ёки 2017 йилга нисбатан 118,1 фоиз асосий капиталга 
инвестициялар ўзлаштирилди. Марказлашган молиялаштириш манбалари 
ҳисобидан 2017 йилга нисбатан 159,9 фоиз ёки 34448,4 млрд. сўм (жами 
инвестициялар ҳажмининг 32,1 фоизи ёки ўтган йилдаги кўрсаткичига 
нисбатан 8,6 фоиз пунктга кўп) асосий капиталга инвестициялар 
ўзлаштирилди, мос равишда, марказлаш- маган молиялаштириш манбалари 
ҳисобидан 72884,6 млрд. сўм ёки 105,3 фоизни ташкил этди . 
Мaмлaкaтимизнинг экcпopтгa йўнaлтиpилгaн уcтивop тapмoқлapини 
эpкинлaштиpиш 
вa 
мoдepнизaциялaшгa 
қapaтилгaн 
чopa-тaдбиpлap 
нaтижacидa экcпopт тapкибидa ceзилapли cифaт ўзгapишлapи pўй бepди. 
Шунинг билaн биp қaтopдa жaҳoн бoзopи кoньюктуpacигa мoc paвишдa 
тaклиф ҳaжмининг билдиpилиши, paқoбaт муҳитини қўллaб-қуввaтлaшгa 
қapaтилгaн чopa-тaдбиpлap тизимининг муттacил aмaл қилиши, экcпopтгa 
йўнaлтиpилгaн тapмoқлapдa эpкин нapхлap тизимининг жopий этилиши кaби 
биp қaтop ҳoлaтлap экcпopтни дивepcификaция қилишгa кeнг кўлaмли 
имкoният яpaтди 
Халқаро иқтисодий интеграция (ХИИ) – алоҳида миллий хўжаликлар 
ўртасидаги барқарор ўзаро муносабатларнинг чуқур ривожланиши ва меҳнат 
тақсимотига асосланган равишда мамлакатларнинг иқтисодий ва сиёсий 
бирлашиши, улар иқтисодиётининг турли даражада ва турли соҳаларда 
биргаликда фаолият кўрсатиш жараёнидир.. 
Ҳозирги замон жаҳон иқтисодиётида иккита асосий йўналиш мавжуд: 
1. Мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши, 
савдони 
эркинлаштириш, 
замонавий 
коммуникация 
ва 
ахборот 
тизимларининг, жаҳон техник стандарт ва меъёрларининг яратилиши 
натижа-сида жаҳон хўжалигининг яхлитлашуви, глобаллашувининг 
кучайиши. 
2. Минтақавий даражада мамлакатларнинг ўзаро иқтисодий яқинлашуви 
ва фаолияти, жаҳон хўжалигининг нисбатан мустақил марказларини яратиш 

---

206 
йўналишида ривожланаётган йирик минтақавий интеграция тузилмаларининг 
шаклланиши. 
Жахон хўжалик тизими доирасида интеграция, савдони янада 
эркинлаштириш йўлидаги қадам ёки, аксинча, савдо оқимлари йўлидаги 
чеклашлардан иборат бўлиб қолмаётганлиги нуқтаи назаридан баҳоланиши 
керак. Замонавий жаҳон хўжалиги жуда хилма-хил. Унинг таркибига ўзининг 
ижтимоий тузилмаси, сиёсий таркиби, ишлаб чиқариш кучлари ва 
муносабатларининг ривожланганлик даражаси, шунингдек, иқтисодий 
муносабатларнинг кўламлари ва усуллари, шунингдек, хусусиятлари билан 
фарқ қилувчи давлатлар киради. 
Шунга боғлиқ равишда, глобал жараёнлар билан бирга кузатиладиган 
барқарор ривожланиш иқтисодий муносабатларни тартибга солишнинг 
мамлакат ичида, давлатлараро ва халқаро даражалардаги янги қирраларини 
шакллантиришни мақсад қилиб қўяди. Шу сабабли, бозор ислоҳотларини 
янада чуқурлаштириш шароитларида рақобатбардошлик ва иқтисодиётни ри-
вожлантиришнинг барқарорлиги масалалари миллий хўжалик юритиш 
назарияси ва амалиётида энг муҳим ўринни эгаллайди.