Toshkent davlat texnika universiteti «neft va gaz konlarini ishga tushirish va ulardan foydalanish» kafedrasi «neft va gaz qazib olish texnika va texnologiyasi»

24.2. Neft quduqlarini purkovchi nasoslar yordamida ishlatish
Purkovchi nasosni birinchi marta AQSh da 1940 yillarda ishlatilgan. 1975 yilda 580 metrdan 2900 metrgacha tushirilgan, qazib olish ko’rsatkichi 33 dan 160 m³/kecha-kunduz bo’lgan 200 ta purkovchi nasoslarlar ilshlatilgan. Hozirgi kunda AQSh firmalari tomonidan qatlamni sinash va o’zlashtirishda (“Triko Industries” firmasi), yqori gazfaktor va mexanik qo’shimchali neftlarni qazib olishda (“Dresser Industries” firmasi), gorizontal quduqlar va yuqori qovushqoq dengiz neftni qazib olishda (“Jet Produktion Sustems”, “KOБЕ”, “National Oil Well”, “Guiberso” firmalari) va quduqlarni qum tiqinlarida tozalashda (“Nowsco”) purkovchi nasoslardan foydalanilmoqda.
Shu bilan birgalikda purkovchi nasos qurilmalari avtomabil yo’llari bo’lmagan va elektoenergiya yetib bormagan konlarni ishlatishda ham qo’l keladi.
Chet eldan keltiriladiga purkovchi nasoslar usti jixozi bir yoki birnecha quduqlarga mo’ljallangan bo’lib, kuchli nasoslar bloki, ishchi suyuqlik uchun idish, ishchi suyuqlikdan mexanik qo’shimchalarni tozalash uchun gidrosiklon apparatlardan tashkil topgan bo’ladi. Qazib olinadigan suyuqlikda gazni ajratish maxsus idish (“Dresser Industries” firmasi ishlab chiqargan “Econodraulic” qurilmasi), yoki ishchi suyuqlikni saqlovchi va gazajratgich funksiyasi birlashgan idish orqali amalga oshiriladi. Yer usti jixozlari komponovkasiga tozalangan ishchi suyuqlikni gidrosiklon orqali aylantiruchi naporli nasos kiradi.
Cho’kma jixoz stasionar yoki o’rnatiladigan purkovchi nasos, bir qatorli quvurlar tizmasi paker bilan yoki ikki qatorli ko’targich (parallel yoki konsentrik osilgan)lardan tashkil topgan bo’ladi.
Sobiq ittifoq davrida purkovchi nasos 1958 yilda Azarbayjonda qo’llanilgan. Bu nasoslar asosan quduqni qum tiqindan yuvish uchun qo’llanilgan. I.M.Gubkin nomidagi Moskva neftximya instituti tomonidan gaz energiyasidan maksimal foydalanib suyuqlikni samarali ko’tarishga mo’ljallangan MQENQ-PNQ ishlab chiqildi. Institutda suyuqlikni jadallashtirib qazib olish qurilmasi, shuningdek murakkab sharoitlarda (kichik dinamik sathda, yuqori gaz faktorli, qazib olinadigan suyuqlikda mexanik qo’shimchalar mavjudligida va gidrat hosil bo’lishida) quduqni ishlatish uchun mo’ljallangan purkovchi nasos qurilmasi ishlab chiqilgan. Bunday nasoslarning birinchi namunalari 1969 yilda G’rbiy Sibirdagi “Shaimneft” neftgaz qazib olish boshqarmada qo’llanilgan.
Hozirgi kunda berilgan turdagi nasoslarni ishlash, sinash va sanoat miqiyosida tadbiq etish bo’yicha bir qancha firmalar ishlamoqda(ОКБ БН, “НАМ и К”, “СОНТЕКС” va bosh.) Misol tariqasida PNQ texnik tavsifi va ishlatish shartlari quyida keltirilgan.
“НАМ и К⁰” ЗАО turidagi purkovchi nasos qurilmasi
Mahsuldorligi, m³/kecha-kunduz.......................................300 gacha
Ishchi suyuqlik, Mpa..........................................................20 gacha
Nasosdan chiqishdagi bosim, Mpa ....................................10-26
Aralashtirish koeffisiyenti...................................................0,2-1,2
Ishchi suyuqlik ..............................................................Neft, suv, suv neft
Aralashmasi
Maksimal harorat, ^oC...........................................................140
NKQ diametri, mm ................................................................73
Quduq diyametri, mm ............................................................146, 168
Nasos diametri, mm ...............................................................107
Pakersiz og’irligi, kg...............................................................50
Xizmat muddati, yil, kam emas...............................................8
Purkovchi nasosni almashtirish o’rtachadavomiyligi, soat,
ko’p emas.................................................................................3
Ichki diametri, mm:
almashinuchi nasadkalar....................................................2-6
almashinuchi aralashtiruch kamerasi.................................3-8
ОКБН БН turidagi purkovchi nasoslar
Nasos diametri, mm…………………………………………..90
Tushirilish chuqurligi, m ..........................................................1000 gacha
Ishchi suyuqlik sarfi, l/s ............................................................1,6-1,85
Ishchi suyuqlik sarfi, Mpa..........................................................8-17
Ishchi suyuqlik ...........................................................................Neft, suv
Sopladagi ishchi suyuqlik bosimi, Mpa......................................4-9
Sopladagi ishchi suyuqlik bosimidan injektirlanuchi
suyuqlik tirgagini samarali ko’rsatkichi, %................................7,5
Injeksiy koeffisienti..................................................................0,56-0,64
Bosimlar nisbati (purkovchi va yer usti nasoslar) 0,498
FIK, %......................................................................................30,8-31,8

Purkovchi nasos qurilmasining boshqa turdagi nasos qurilmasidan yaxshi tomonlari quyidagilar sanaladi:

quduq jixozlarining ixchamligi va oddiyligi;
harakatlanuchi qismlari, kabeli va nasos shtangalari yo’qligi;
quduq jixozlarining yuqori ishonchliligi va ta’mir oralig’i kattaligi;
quduqdan qazib olishni boshqarishning oddiyligi;
yer osti ta’mirisiz nasosni almashtirish mumkinligi;
Quduqqa kerakli reagent va issiqlik energiyasini ishchi suyuqlik bilan uzatilishi mumkinligi;
quduq tubiga ichi jixozlarini ko’tarmasdan kirib borish mumkunligi;
quduqda gidrodinamik tadqiqot o’tkazib, qazib olishni optimallashtirilishi;
qazib olish ko’rsatkichi 10 m³/kecha-kunduz bo’lgan kichik debitli quduqlarni ishlatilishi;
qazib olish ko’rsatkichi 150 m³/kecha-kunduz gach bo’lgan quduqlarda suyuqlikni ko’tarish uchun minimal energiya sarflanishi;
murakkab sharoitlarda quduqni ishlatish (yuqori haroratda, yuqori gaz faktorida, neftning gaz bilan to’yinish bosimining yuqori bo’lganda, haydaladigan suyuqlikning yuqori qovushqoqligida, katta chuqurlikda, tuzli va parafinli holatda, qum miqdori ko’pligida, kollektorning o’tkazuchanligi past bo’lgan holatda, suyuqlikning qatlamdan nobarqaror oqimida, quduqning katta qiyshayigan holatida).
Purkovchi nasosning yaxshi tomonlari bilan birgalikda kamchiliklari ham mavjud: jixozlarining qimmatligi (bir xil sharoitda ShNQ dan 2,2 marta, MQENQ dan 1,5 marta); xizmat ko’rsatish uchun yuqori malakali xodimlarning jalb qilinishi kerakligi.
Barcha purkovchi nasos qurilmalarning ishlash prinspi birxil bo’ladi. Ishchi suyqlik yuqori bosim ostida soploga uzatiladi va yuqori tezligikda oqib o’tadi(300 m/s). Bunda siyraklansi hududi hosil qilinadi va qazib olinadigan suyuqlik kirish joyi orqali diffuzorga so’riladi. Diffizor diametri soplo diametridan birnecha marta(4-6) katta bo’ladi va shuning uchun suyuqlik tezligi tezda kamayadi. Teskari jarayon yuzberadi, yaniy suyuqlikning yer yuziga ko’tarilishidagi knimatik energiyasi potensiyal energiyaga aynaladi.
Purkovchi nasoslar cho’ktirma elektronasoslardan boshqacha tavsifga ega bo’ladi. 24.1-rasmda soplodagi bosimga bog’liq bo’lgan tavsifi keltirilgan.
Ma’lum o’lchamdagi sopla va har-xil o’lchamli bo’g’izda tavsifi turlicha bo’ladi. Katta bo’g’izli holatda

24.1-rasm. Purkovchi nasosning ishchi tavsifi( so’rish bosimi 3,4 MPa, sopla o’lchami 0,0052 sm², 27,6 MPa bosimda soplodan o’tish sarfi 97 m³/k-k. Va 41,4 MPa da 127 m³/k-k.);
1-aylana kesimi yuzi R=0,38, haydash bosimi p_hay=41,6Mpa; 2-R=0,38, p_hay=27,6 Mpa; 3-R=0,18, p_hay=41,6 Mpa; 4- R=0,18, p_hay=27,6 Mpa.

24.2-rasm. Kuchli uzatmasi yer yuzasida joylashtirilgan purkovchi nasos qurilmasining sxemasi
a-purkovchi nasos teskari joylashgan pakerli sxemasi; b- purkovchi nasosi to’g’ri joylashgan pakerli sxemasi; v—purkovchi nasosi to’g’ri joylashgan ikki quvurli, paker bilan jixozlangan sxemasi; 1-ishlatuchi quvurlar tizmasi; 2- NKQ tizmasi
Purkavchi nasos tuzilishini ishlash kuchli uzatuvchi agregatlarni quduq ichiga yoki yer yuzasiga joylashtirilish orqali amalga oshiriladi. Cho’ktirma agregatlarini qo’llash qurilmaning tashqi o’lchamini kichiraytishga, metal sarfini kamaytirishga va FIK oshirishga olib keladi. Agregatni yer yuzasiga joylashtirilishi kuzatish va boshqarishni sharoitini yaxshilaydi va quduqdagi suyuqlik ustini bosimini ishchi bosimi qisimi sifatida foydalanish imkonini beradi. Shuning uchun yer usti kuchli nasos agregatli qurilma keng tarqaldi.
4.10-rasmda purkovchi nasos yer osti tuzilishi keltirilgan. Ularning bari o’xshash bo’lib, purkovchi nasos kojuxi 3, soplo 4, so’ruchi yuza 6, maxsus muft 7, nasos kompressor quvurlari tizmasini 2 o’z ichiga oladi. Qurilma suyuqlikni uzatish sxemasi bo’yicha far qiladi: a sxemada ishchi suyuqlik NKQ lari tizmasidan haydalib qazib oluchi suyuqlik bilan quvur ortidan olinadi; b sxemada ishchi suyuqlik quvur ortki qismidan haydalib qazib olinuchu suyuqlik bilan birgalikda nasos komoressor quvurlari tizmasidan ko’tariladi; v sxemada ikkinchi nasos kompressor quvuri tushirilgan bo’lib, unda ishchi suyuqlik ikki NKQ tizmasi oralig’idan haydalib qazib olinadigan suyuqlik markaziy qismdan ko’tarladi.
Berilgan sxemalarning o’ziga yarasha yaxshi tomoni va kamchiligi mavjud: ishlatuchi quvurlar tizmasidan suyuqlikni ko’tarish, unga parafin qotib qolishiga olib keladi(yuqori parafinli neftlarni qazib olishda), uning korroziyon va erroziyon emirilishi; ishchi suyuqlikni ishlatuchi quvurlar tizmasidan haydalishi natijasida kritik bosim hosil qilinadi va tizmaning mustahkamligiga ta’sir qilinadi; a va b sxemalarda paker o’rnatiladi va bu uni o’rnatish va echishda qiyinchiliklar tug’diradi; qo’shimcha NKQ tizmasini ishlatilishi xarajatlarning oshib ketishiga sabab bo’ladi.

24.3-rasm. Quduqning purkovchi nasos qurulmasi
Barcha sxemalarni tahlil qilinganda “Orenburgneft” OAJ sharoitida a sxemani qo’llash samarali hisoblangan. Bu sxemaning jixozlari (24.3-rasm) tarkibiga ustki bog’lami 10, ishchi agentni uzatish chizig’i 9, neftyig’uv kollektori 12, ishchi suyuqlik sarfini va bosimini boshqaruchi hudud 8, kranlar 4,5,6, manometrlar 3,7,11,13, sarfo’chagichlar 2, ishchi suyuqlik manbayi 1. Yer osti jixozlari tizmalardan 14, sinash shaybasi 15, purkovchi nasos 16, quduqni to’xtatish uchun klapan 17, paker 18, dumcha 19, ishlatuchi quvurlar tizmasi 20.