Toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali konchilik ishi fakulteti

MT = MX+IX+ST+A+BIX / M
MT – maxsulot tannarxi, so‘m;
MX - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari, so‘m;
IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga xaq to‘lash xarajatlari, so‘m;
ST - ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari, so‘m;
A - asosiy vositalar amortizatsiyasi, so‘m;
BIX - boshqa ishlab chiqarish xarajatlari, so‘m;
M - maxsulot miqdori, sentner, dona, kg, tonna va xakozolar.
Mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun xom ashyo tannarxini pasaytirishning asosiy sharti mahsulot dizaynini takomillashtirish va ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, materiallarning progressiv turlaridan foydalanish, moddiy boyliklarni iste’mol qilish uchun texnik jihatdan asoslangan standartlarni joriy etishdir.
Mahsulot tannarxining bevosita va bilvosita harajatlari tarkibi

Harajat moddalari	Maxsulot tannarxiga olib borilishi jixatidan
	bevosita	bilvosita (ustama)
Xomashyo va asosiy materiallar (qayta kirim qilingan chiqitlardan tashqari)	+
Sotib olingan butlovchi qismlar va yarim fabrikatlar	+
Ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar		+
Texnologik maqsadlar uchun ishlatilgan yoqilg‘i energiya	+
Ishlab chiqarishga tegishli mehnatga xaq to‘lash xarajatlari	+
Ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar	+
Moddiy qiymatliklar kamomadi va mahsulotlarning buzilishidan ko‘rilgan zararlar	+
Asosiy vositalar amortizatsiyasi		+
Ishlab chiqarishga oid boshqa harajatlar		+

Tannarx - ishlab chiqarish xarajatlarning bir qismi, shu jumladan iste’mol qilingan vositalar va mehnat ob’ektlari, boshqa korxonalarning xizmatlari, to‘lov ishchilarning ish haqi naqd pulda ifodalanadi. Ushbu ko‘rsatkich har bir korxona ishlab chiqarish va marketing uchun sarflanadigan xarajatlarni tavsiflaydi
Harajatlarni shakllantirishda tannarx ikki guruhga bo‘linadi:
1. Iqtisodiy elementlar bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi:
- moddiy harajatlar (qaytariladigan chiqindilar qiymatini minus holda);
- mehnat harajatlari;
- ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar;
- asosiy vositalarning eskirishi;
- boshqa harajatlar.
2. Kalkulyasiya bilan hisoblash moddalari bo‘yicha.
Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg‘i va elektr energiya harajatlarini kamaytirish, xizmat ko‘rsatish va boshqarish sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari harajatlarni tejash maxhsulot tannarxini pasaytirishning muhim manbalari hisoblanadi. Material, yoqilg‘i va elektr energiya harajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab sarflash, qimmatbaxo materiallarni arzon, lekin yaxshi materiallar bilan almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarni qisqartirish kerak bo‘ladi.
Xizmat ko‘rsatish va boshqarish uchun ketadigan harajatlarni qisqartirishga esa tarmoq va korxonalardagi ma`muriy-boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan mablag‘larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. Unumsiz harajatlarni (jarima to‘lash, penya va x.k.) tugatish mahsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyatga ega.
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini takomillashtirish, ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ishlab chiqarish va mehnatni uyushtirishni yaxshilash maxsulot tannarxini pasaytirishni ta`minlovchi omil xisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti maxsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish, avtomatlashtirish, kimyolash maxsulot tayyorlash uchun sarflanadigan harajatlarni kamaytiradi.
Tannarxda korxona ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko‘rsatkichlari - ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mehnatni tashkil etish darajasi, korxonani tejamkorlik bilan va oqilona yuritish omillari, mahsulot ishlab chiqarishni yuksaltirish sharoitlari o‘z aksini topadi.
Mahsulot tannarxini hisoblashdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad - uni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy harajatlarni tegishli hujjatlarda o‘z vaqtida, to‘liq va ishonchli aks ettirish hamda moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan tejamkorlik asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorat o‘rnatishdir.

Xulosa
Men Ishlab chiqarish xarajatlari va tannarx mavzusidagi mustaqil ishimdan Korxonaning ishlab chiqarish, sotish va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan harajatlarini turkumlarini,harajatlar turkumlash mezonlarini,mahsulot tannarxini kabi tushunchalarni o’zlashtirdim.
Ishlab chiqarishning jami xarajatlari mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi. Mahsulot tannarxi mahsulot birligiga to’g’ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari bo’lib, unga qarab ishlab chiqarilayotgan mahsulot korxonaga qanchaga tushayotganini aniqlash mumkin.
Mahsulot (ish,xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik unsur-moddiy xarajatlardir. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ularning hissasi taxminan 60-90 % ni tashkil etadi.