Toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali "konchilik ishi" kafedrasi
Download 0.98 Mb.
|
Курс лойиха
- Bu sahifa navigatsiya:
- USLUBIY KO‘RSATMA Olmaliq – 2023y
ISLOM KARIMOV NOMIDAGITOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI OLMALIQ FILIALI "KONCHILIK ISHI" KAFEDRASI "Yer osti konchilik ishlari jarayonlar" fanidan 5311600-"Konchilik ishi" yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalariga kurs loyihani bajarishlari uchun USLUBIY KO‘RSATMA Olmaliq – 2023y
KIRISH
Kon qurilishi-bu qurilish-montaj ishlarining murakkab majmuasi bo‘lib, bir nechta ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bilan muayyan ketma-ketlikda va o‘zaro bog'liqlikda amalga oshiriladi. Ushbu ishlar orasida eng katta hajm kon lahimlarini o‘tish ishlari hissasiga to‘g'ri keladi, lahim o‘tish ishlari har yili yanada murakkab tog '-geologik sharoitlar tufayli murakkablashadi va hajmlar oshadi. Turli xil kon qazish tezligini oshirish uchun tog '-kon geologik sharoitlari va transport vositalarining mehnat unumdorligi texnologiya va kompleks mexanizatsiyalash bo‘yicha bir qator muhim vazifalarni hal qilishi kerak. Tog '- kon ishlarini kompleks mexanizatsiyalash, transport agregatlari va komplekslarini avtomatik boshqarishni joriy etish, mavjud kon mashinalari va mexanizmlaridan foydalanishni yaxshilash, tog'-kon mustahkamlagichlarini o‘rnatish materiallari va inshootlarining yangi, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq turlarini, uni qurishning sanoat usullarini izlash va joriy etish ishlarini kuchaytirish zarur. Vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish ko‘p jihatdan mutaxassislarning tayyorgarlik darajasiga bog'liq. Talaba kon ishlarini mexanizatsiyalash va tashkil etishning zamonaviy ilg'or usullarini hisobga olgan holda kon qazish ishlarini olib borish va mustahkamlash ishlarni tashkil qilish va ishchilarning chiqish jadvallarini tuzishda amaliy tajribani o‘rganishi va egallashi kerak. Ushbu o‘quv qo‘llanmaning asosiy maqsadi talabalarda texnologiya, iqtisodiyot va kon lahim o‘tishda burg'ulash va portlatish usulida olib borish va mustahkamlash ishlarini tashkil etish, kon korxonalarining yer osti majmuasini qurish sohasidagi muammolarni hal qilish bo‘yicha amaliy ko‘nikma va malakalarni oshirishga ko‘maklashishdir. O‘quv qo‘llanma "Shaxta va er osti qurilishi" mutaxassisligi bo‘yicha tahsil olayotgan oliy ta’lim talabalari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida mo‘ljallangan. O‘quv qo‘llanmasining axborot bazasi ilmiy-texnik bilimlarning hozirgi darajasini, shaxta qurilish va yer osti kon lahimlarini o‘tishda mavjud texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar va turli standartlar aks ettiradi. KON LAHIMI KO‘NDALANG KESIM O‘LCHAMALIRINI ANIQLASH VA SHAKLINI TANLASH O‘zbekiston ko‘mir sanoatida 1000 tonna qazib olinadigan ko‘mir uchun taxminan 12-15 m kon lahimlarini o‘tish ishlari olib borilmoqda. Konchilik ishlarining umumiy capital investitsiyalar hajmining kvershlag va maydon shtrek lahimlar 30-35 % , foydali qazilma bo‘ylab shtrek va tog’ jinsini buzish bilan 17-20%; bremsberglar 4 %; nishablar 15 - 20%; stvol atrofi hovlisi lahimi 20-25%; boshqa kon lahimlar 7-8% ni tashkil qiladi . Kon qazish ishlarining geologik sharoitlari juda xilma-xildir. Ko‘mir sanoatida kon lahimlarini o‘tish asosan mustahkamlik koeffitsienti f= 2 - 7 bo‘lgan jinslar bo‘yicha, alohida havzalarda - f = 9 - 12 va kamdan - kam hollarda-qattiq qatlamlarda amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda ko‘mir konlarida eng katta ulushni arka shaklidai mustahkamlagichlar (79%), yassi qoplamali mahkamlagichlar 20% va aylanasimon -1% ni tashkil qiladi. Qazish chuqurligining oshishi, konvergentsiya sharoitida qazib olish ishlari fronti ko‘chirilgandan keyin lahim asosini qo‘shimcha mustahkamlamasdan lahim turg’unligini saqlab turish zarurati, lahim bo‘ylab ko‘mir va ishlab chiqarish materiallarining yuk oqimini ko‘paytirish, me’yoriy shamollatish sharoitlarini yaratish, bu kon lahimlari maydonining ko‘payishiga olib keldi. Katta hajmdagi lahimlar o‘tishda lahimlarning ko‘ndalang kesim yuzasining shakli va o‘lchamini, mustahkamlagich materiali va konstruksiyasini tanlashda juda puxta asoslangan echimlarni talab qiladi. KON LAHIMLARINING KO‘NDALANG KESIM YUZASI SHAKLI VA ULARNI TANLASH OMILLARINI ANIQLASH Kon lahimi ko‘ndalang kesim shaklini belgilaydigan asosiy omillar-bu tog’ jinslarning fizik-mexanik xususiyatlari, lahimdan foydalanish maqsadi va xizmat qilish muddati, mustahkamlagich materiali, lahim bo‘shlig’i holati(положение выработки в пространстве), lahimning ko‘ndalang kesim yuzasining o‘lchamlari, kon bosimining kattaligi va yo‘nalishi kabilar. Kon lahimlarining ko‘ndalang kesim yuzasining turli xil shakllari yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan omillarga bog’liq. Kon lahimlar amaliyotida gorizontal va qiya lahim uchun eng keng tarqalgan arkasimon, trapetsiyasimon, to‘rtburchakl va gumbazsimon shakllari qabul qilinadi. Kamroq darajada aylana, elliptik va ko‘pburchak shakllar qo‘llaniladi. Arkasimon shakladagi metal romli mustahkamlagichlar lahim o‘tiladigan tog’ jinsi mustahkamligi f=3-9, o‘rnatilgan zonada kon bosimi mavjud, shuningdek, qazib olish ishlarining ta'sir zonasi asosida ko‘tarilgan jinslar bo‘lmaganda qabul qilinadi. Arkasimon shaklning afzalligi shundaki, uning konfiguratsiyasi bo‘yicha u tabiiy gumbazga yaqinlashib muvozanatlanadi, bu shiftdagi bosim kuchlanish kamaytiriladi va shuning uchun tog ' bosimini pasaytiradi. Trapetsiyasimon(to‘rtburchaklar) shakl shiftning jinslari mustahkam bo‘lganda foydalanishga imkon beradi, qazib olish kavjoylar bilan lahim birlashtirishni ta'minlash osonroq, an'anaviy gidravlik yoki yog'och ustunlar bilan mustahkamlovchi mahkamlagichlardan yanada samarali foydalanish mumkin. Ushbu shakl bilan tog' jinslarining pastki buzilishi holatida, lava bilan tutashgan shiftning holati sezilarli darajada yaxshilanadi. Biroq, mahalliy va xorijiy tajribalar shuni ko‘rsatadiki, qazish chuqurligining oshishi bilan trapetsiyasimon shaklning mumkin bo‘lgan qo‘llanilishi imkoniyati kamayadi va katta chuqurliklarda kon lahimlarning arkasimon (aylanasimon) shaklidan foydalanish yanada oqilona bo‘ladi. Zamonaviy shaxta qurilishida vertikal stvollar uchun asosan stvollarning kesimining aylana shakli qo‘llaniladi. Ushbu shakl stvol devori tog’ jinslarining barqarorligini oshiradi va betonni mustahkamlagich materiali sifatida ishlatishga imkon beradi. Aylana shakli asosiy texnologik jarayonlarning bajarilishini mexanizatsiyalashga imkon beradi:-burg'ulash, to‘g’ jinsini yuklash va mustahkamlagichni o‘rnatish.To‘rtburchak shaklidagi stvollar geologik qidiruv ishlarida qo‘llaniladi. Ular yog'och mahkamlagich bilan mustahkamlanadi va ularning ishlash muddati ahamiyatsiz hisoblanadi. GORIZONTAL VA QIYA LAHIMLARNING KO‘NDALANG KESIM YUZASI O‘LCHAMLARINI ANIQLASH Kon lahimlarining ko‘ndalang kesim yuzasi o‘lchamini quyidagi omillar asosida aniqlanadi: lahim bo‘ylab o‘tadigan havo miqdori; foydali qazilmalarni tashish, materiallar va uskunalarni etkazib berish uchun ishlatiladigan transport vositalarining maksimal hajmi; xavfsizlik qoidalarida (XQ) va ko‘ndalang kesim bo‘yicha qurilish normalari va qoidalarida (SNIP) nazarda tutilgan transport vositalarining tashqi hajmi va lahimning ichki devori orasidagi ruxsat etilgan bo‘shliqlar kabilar. Yuzalarning turlari gorizontal va qiya lahimlarning ko‘ndalang kesim yuzasi shakliga muvoffiq bo‘lishligi kerak. Kon lahimlarinng ko‘ndalang kesimlarining minimal maydonlari amaldagi xavfsizlik qoidalariga muvofiq belgilanadi (PV§118): asosiy shamollatish va tashuvchi kon lahimlari uchun, shuningdek, odam yurishi, odamlarni mexanizatsiyalashgan vositalar yordamida tashish uchun mo‘ljallangan, lahimda texnika va uskunalar bo‘lganda yuzasi kamida - 9 yok lahim asosidan (temir yo‘l boshi) mustahkamlagichgacha 1,9 m balandlikda bo‘lishi kerak; shamollatish, oraliq, konveyer va yig'ish shtrek lahimi, bremsberg va uklon lahimi uchun - yuzali balandligi kamida 1,8 m bo‘lishi; shamollatish proseklari, pechlar, kosovichnikov va boshqa lahimlar uchun 1,5 . Qazib olish ta’sir hududida mavjud va odamlar uchun yo‘lak, odamlarni mexanizatsiyalashgan vositalar yordamida tashish uchun mo‘ljallanmagan kon lahimlarning kondalang kesim yuzasi kamida 4.5 balandligi 1.8 mga ruxsat beriladi. Lahim o‘tishda lahimning yorug’likdagi ko‘ndalang kesim yuzasi o‘lchami farqlanadi. Yorug'lik o‘lchamlari xavfsizlik qoidalariga muvofiq belgilanadi, lahim o‘tishda yorug’li yuzasiga mustahkamlgich qalinligi, to‘siqlar va to‘ldiruvchi jinslar qalinligi qo‘shiladi. Bunda qo‘shilayotgan yuza lahimning yorug’lik yuzasining 5% idan oshmasligi kerak. Yorug'likdagi lahimning kengligi transport vositalarining kengligi va kerakli bo‘shliqlarning yig'indisi bilan belgilanadi. Lahimda elektravoz tarkibi(sostavi)ning odam harakatlanadigan qismida mustahkamlagich va tarkibning eng chetki nuqtasidan kamida 0.7m, odam harakatlanmaydigan tomonida 0.2m, agar beton mustahkamlagich bo‘lsa 0.2 m bo‘shliq(masofa) qo‘ldirish talab etiladi. Elektrovoz tarkibi(sostav)lari orasidagi masofa 0.2 mdan kam bo‘lmasligi kerak. Ikki temiryo‘l izli stvol atrofi hovlisida, tashish va shamollatish gorizontlarida, sutkalik unumdorligi 1000 T va undan ko‘p bo‘lgan qo‘zg’almas yuklash punktlarida, manevr ishlari olib boriladigan vagonetka va sostavni ulash va ajratish lahimlarida, shuningdek, bir temiryo‘l izli stvol atrofi hovlisiada temir yo‘lning har ikki tomoni 0.7 m masofa bo‘lishi kerak. Odamlar yo‘lovchi poezdlariga chiqish joylari kamida 1 m bo‘lishi kerak. Yetkazib berish konveyer bilan jihozlangan barcha lahimlarda o‘tish joyining kengligi bir tomondan kamida 0,7 m, boshqa tomondan 0,4 m bo‘lishi kerak. Konveyerning yuqori yuqoriga chiqqan nuqtasidan shift qismigacha bo‘lgan masofa kamida 0,5 m, kuchlanish va qo‘zg’alish nuqtasining yuqor qismidan shiftgacha - kamida 0,6 m bo‘lishi kerak. Monorelsli transportdan foydalanilganda lahimning pastki qismi yoki harakatlanayotgan yukning pastki qirrasi va lahimning asosi orasidagi masofa kamida 0,4 m bo‘lishi kerak. Konveyerning eng chiqgan qismi va bir tomondan mustahkamlagich orasidagi bo‘shliq kamida 0,7 m, boshqa tomondan esa kamida 0,2 m bo‘lishi kerak. Konveyerlar va temir yo‘l transporti bilan jihozlangan gorizontal lahimlarda, shuningdek, gorizontal va qiya lahimlarda konveyerlar va Monorels transport vositalari bilan jihozlanganda konveyer va mustahkamlagich orasidagi bo‘shliq kamida 0,4 m, konveyer va harakatlanuvchi tarkib o‘rtasida-0,4 m, harakatlanuvchi tarkib va mustahkamlagich o‘rtasida - 0,7 m bo‘lishi kerak. Konveyerlar va temir yo‘l transporti bilan jihozlangan qiya lahimlarda, mustahkamlagich va konveyer orasidagi bo‘shliqlar 0,7 m, konveyer va harakatlanuvchi tarkib o‘rtasida - 0,4 m, harakatlanuvchi tarkib va mustahkamlagich o‘rtasida 0,2 - 0,25 m bo‘lishi kerak. Yuqoridagi bo‘shliqlar o‘tish joylari lahim asosidan (yo‘lakdan) kamida 1,8 m balandlikda qoldirilishi kerak. Bundan tashqari, grafik jihatdan - yorug'likdagi lahimning minimal kengligi aniqlanadi, so‘ngra uning boshqa barcha o‘lchamlari va ko‘ndalang kesim maydoni analitik ravishda aniqlanadi. Grafik usulning mohiyati quyidakeltirilgan. Harakatlanuvchi tarkib yoki konveyerning yuqori nuqtasi, lahimda joylashtirilgan uskunaning o‘lchamlari, individual mexanizmlar, uskunalar va doimiy ishlab chiqarish moslamasi orasidagi minimal bo‘shliqlar va masofalar qabul qilingan ma'lum mashshtabda qog'ozga aniqlanadi. Keyin, shkala bo‘yicha, lahimning yorug'lik kengligida harakatlanuvchi tarkib yoki konveyerning yuqori darajasi topiladi. Shundan so‘ng, boshqa barcha o‘lchamlar analitik ravishda aniqlanadi. DOIMIY MUSTAHKAMLAGICHLARNI O‘RNATISH TEXNOLOGIYASI Kon lahimini o‘tish amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, lahim o‘tish tezligi va narxini, lahim o‘tuvchilarning mehnat unumdorligini belgilaydigan asosiy jarayonlardan biri bu mustahkamlashdir. O‘tish davrining boshqa jarayonlari bilan taqqoslaganda, mustahkamlagichni qurish katta hajmdagi qo‘l mehnatini talab qiladi, garchi mustahkamlash jarayonining mavjud mustahkamlagich konstruksiyalari metall romli mustahkamlagich -0.5, yog'och - 0,59, monolit beton - 0,71, anker - 0,8, purkagich - 0,95 mexanizatsiyalash mumkin. Ko‘pburchak yuzali kon lahimini o‘tishda lahim o‘tuvchi uskunalar bilan mustahkamlagich o‘rnatishni o‘zaro bog'lash sharti butun texnologik zanjir bo‘ylab mexanizatsiyalash vazifasini murakkablashtiradi. Bugungi kunga qadar jahon amaliyotida kon lahim o‘tishning yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga erishishni ta'minlaydigan mustahkamlagichlarning sanoat konstruktsiyalari va ularning qurilishini mexanizatsiyalash vositalarini yaratish sohasida texnologik yechimlar olinmagan. Mustahkamlagich turiga va mustahkamlab o‘tish jarayoni usuliga qarab, ishning umumiy murakkabligi va narxidagi mahkamlash jarayoni mos ravishda 25 - 50 va 30 - 35% ni tashkil qiladi. Mustahkamlagichlarni qurish texnologiyasi ularning konstruktiv xususiyatlari va ulardan foydalanish bo‘yicha tegishli ko‘rsatmalar va qo‘llanmalarda ko‘rsatilgan ish sharoitlari bilan belgilanadi. Lahimni mustahkamlash har bir ishlab chiqilgan lahim o‘tish va musahkamlash pasport asosida amalga oshiriladi. 2-bo‘limda romli mustahkamlagichning parametrlarini hisoblash keltirilgan. ROMLI MUSTAHKAMLAGICHNI QURISH Mustahkamlagich rama konstruksiyalari murvatli yoki murvatsiz ulangan ko‘p sonli beton plita elementlardan (1 m lahim uchun 50 tagacha element) iborat bo‘ladi. Mavjud mexanizatsiyalash vositalari bilan mustahkamlagichni qurilishini mexanizatsiya darajasini atigi 20-25% ga yetadi. Shunday qilib, rama mahkamlagichlarining ko‘p elementli konstruktsiyalari qurilishini mexanizatsiyalash maqsadlariga mos kelmaydi va asosan qo‘lda o‘rnatish uchun mo‘ljallangan. Eng keng tarqalgan moslashuvchan arkali metall mustahkamlagichni qurish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi (1-rasm). Download 0.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|