Toshkent davlat transport universiteti iqtisodiyot fakulteti transport iqtisodiyoti kafedrasi

Soliq yukining davlat moliyaviy barqarorligiga ta'sirini baholash metodikasi va modeli. Modelning murakkabligi davlatning moliyaviy barqarorligi va soliq yukini baholashning turli darajalari orqali aniqlanadi. Model xalqaro muhitda qo'llanilishi uchun mo'ljallangan va shuning uchun alohida mintaqalar yoki mamlakatlar guruhlarida tadqiqot qilish uchun javob beradi. Ta'sirni baholash metodologiyasida chiziqli ko'p o'lchovli regressiya tenglamasi, ierarxik klasterlash va boshqa ekonometrik/statistik usullar qo'llaniladi. Ushbu tadqiqot usullari odatda ilmiy adabiyotlar tomonidan o'zgaruvchilar o'rtasidagi ta'sir va sabab-oqibat munosabatlarini o'rganish uchun tavsiya etiladi. Bu metodologiya YEI ga a’zo 28 mamlakatdagi soliq yuki va uning mamlakatning moliyaviy barqarorligiga ta’siri ko’lamida qo’llaniladi. Ushbu guruh muammoning Yevropa Ittifoqiga tegishliligi sababli tanlangan, unga a'zo davlatlar turli soliq tizimlari va turli darajadagi moliyaviy bozor va iqtisodiy rivojlanishga ega.

Soliq yukining ortishi soliq yuki past va moliyaviy barqarorlik darajasi past bo'lgan mamlakatdan tashqari barcha mamlakatlarda moliya tizimining barqarorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Moliya tizimi barqarorligiga soliq yukining eng katta ijobiy ta'siri byudjet taqchilligi koeffitsientini pasaytirish orqali amalga oshiriladi. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy barqarorlik ko'rsatkichlariga barcha mamlakat guruhlarida soliq yukining oshishi ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Soliq yuki, shuningdek, moliyaviy barqarorligi yuqori bo'lgan mamlakatlar guruhida iqtisodiy barqarorlikka eng kuchli ta'sir ko'rsatadi. Eng kuchli salbiy qiymat nominal YaIMdagi farq bilan birgalikda kuzatilishi mumkin, uning o'zgarishi soliq yukining oshishi bilan iqtisodiyot barqarorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Soliq yukining davlat moliyaviy barqarorligining ayrim tarkibiy qismlariga ta'sirini baholagandan so'ng soliq yukining oshishining davlat moliyaviy barqarorligiga umumiy ta'sirini hisoblash mumkin edi. Empirik tadqiqot natijalariga ko'ra, soliq yukining ortishi uchta mamlakat guruhida davlat moliyaviy barqarorligini mustahkamladi, yuqori soliq barqarorligi/moliyaviy barqarorligi yuqori bo'lgan mamlakatlar guruhida esa pasaydi.
Davlat moliyaviy barqarorligining potentsial belgilovchilaridan biri soliqqa tortish hisoblanadi, soliqqa tortish davlat moliyaviy barqarorligiga iqtisodiy o'sishga, davlat moliyasining barqarorligiga va moliya tizimining barqarorligiga ta'sir ko'rsatish orqali bir necha jihatdan ta'sir qilishi mumkin. Ta'sirning intensivligi va yo'nalishi bir nechta shartlarga bog'liq va mamlakatlarning soliq yuki va moliyaviy barqarorlik darajasiga bog'liq. Umuman olganda, soliqqa tortish soliq yuki indeksidan foydalangan holda o'lchanganda, soliq yukining oshishi soliq yuki yuqori bo'lgan va yuqori moliyaviy barqarorlikka ega bo'lgan guruhdan tashqari barcha mamlakatlarda davlat moliyaviy barqarorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, eng kuchli ijobiy ta'sir yuqori soliq yuki/past moliyaviy barqarorlik va past soliq yuki/yuqori moliyaviy barqarorlik mamlakatlar guruhlarida, eng zaifi esa past soliq yuki/moliyaviy barqarorligi past mamlakatlar guruhlarida aniqlanadi.

2.