Toshkent farm atse vtikainstituti
DORIVOR О ‘ SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI
Download 7.28 Mb. Pdf ko'rish
|
dastarbosh
DORIVOR О ‘ SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI
VA DORIVOR MAHSULOTLAR TASNIFI 0 ‘sim lik organizm i ju d a m urakkab. U ning tarkibida turli organik va m ineral birikm alar b o ‘ladi. A lbatta, ularning ham m asi birorta kasallikni davolash - shifobaxsh xossasiga ega emaslar. H am m aga m a ’lum ki, butun tirik organizm uchun zarur b o ‘lgan organik birikm alam i anorganik m oddalardan faqat o ‘sim liklargina sintez qila oladi. A na shu o ‘sim liklar to ‘qim asida sintezlangan organik birikm alam i odatda ikki guruhga b o ‘ladilar. 1. B iriam chi sintezlangan m oddalar - birlam chi m etabolitlar. B ularga oqsillar, uglevodlar, lipidlar, ferm entlar va vitam inlar kiradi. B irlam chi m etabolitlar ham m a tirik organizm lar uchun ju d a ham zarur birikm alar b o ‘lib, ularsiz hayot b o im a y d i. 2. Ikkilam chi sintezlangan m oddalar - ikkilam chi m etabolitlar. B ularga o ‘sim liklar to ‘qm asida sintez b o ‘ladigan birlam chi m etabolitlardan tashqari qolgan ham m a birikm alar kiradi. Ikkilam chi m etabolitlar o ‘sim liklar to ‘qim asida birlam chi sintezlangan m oddalardan ham da ulam ing ishtirokida vujudga keladi. A sosiy dorivor m oddalar - ikkilam chi sintezlangan birikm alardir. 0 ‘sim liklar tarkibidagi dorivor m oddalar - biologik faol birikm alar o ‘sim likning o ‘sishi davrida - ontogenezda va turli faktorlar ta ’sirida doim iy o ‘zgarishda b o ‘ladi. U lar sintezlanadi, asta-sekin k o ‘payadi, m a ’lum davrda k o ‘p m iqdorda to ‘planadi, keyinchalik kam aya boradi va b ir vaqt kelib, butunlav y o ‘qolib ketishi m um kin. 29 B u o ‘zgarishlarga faqat o ‘sim likning o ‘sish davrigina - ontogenez sababchi b o 'lm ay , balki tashqi m uhit om iilari ham katta ta ’sir k o ‘rsat.adi. O ntogenez har qaysi o'sim likn i norm al hayot kechirish davri b o ‘lib, u tirik organizm ni tu g ‘ilishdan to tabiiy holda o ‘lishi (qurib qolishi) gacha b o ‘lgan davm i o ‘z ichiga oladi. 0 ‘sim lik tarkibidagi dorivor m oddalar sinteziga, ularning to ‘planishini o ‘zgarib borishiga ta ’sir etuvchi tashqi m uhit om illariga quyidagilar kiradi: o ‘sim likning o 'sisli joyi, nam lik (havo va tuproqdagi nam lik m iqdori), tuproq tarkibi, harorat (havo va tuproqning issiq-sovuqligi), y o ra g ‘lik va quyosh nurining k o ‘p yoki kam b o ‘lishligi, iqlim v a boshqalar. M aTum ki, har b ir o ‘sim likning o ‘ziga xos o ‘sadigan jo y i b o ‘ladi v a u shu sharoitda yaxshi taraqqiy etadi. B a ’zi o ‘simliklar, barglar chirindisi k o ‘p b o ig a n yerlarda (m arvaridgul va boshqalar), boshqalari sh o 'rli yerlarda (qizilm iya, shuvoq turlari, sh o ‘rak va boshqalar) yoqtirsa qolganlari to g ‘liq, toshli yerlarni va shag‘alii (qizilcha, koraqovuq va boshqalar) yoki kishilar yashaydigan joylarg a yaqin va iflos jo y lam i (m ingdevona, bangidevona va boshqalar) yerlarda yaxshi taraqqiy qiladi. B a ’zi o ‘sim liklar nam likni yoqtirsa (dala qirqbo‘g ‘imi, oqqaldirm oq, valerian a,sariq nu far,igir,bo tq oq led u m i,m en ian tesvab o shq alar), boshqalari aksincha quruq ch o ‘llarda, qirlarda (achchiqm iya, afscnak, isiriq va boshqalar) o ‘sadi. A gar angishvonagulni o ‘sish davrida m e ’yoridan ortiq su g ‘orilsa, uning tarkibidagi yurak glikozidlari kam sintezlanadi, xuddi shunday nam lik k o ‘p b o ‘isa, darm ana shuvoq taraqqiy etmaydi. Issiqlik va yorugT ik ham ham m a o ‘sim liklarga bir xil m iqdorda kerak emas. Jenshen o ‘sim!igi o ‘rm onlarning (taygani) chirindisi k o ‘p, nam, salqin va yo rug‘lik kam boT gan yerlarida yaxshi taraqqiy etadi, angishvonagul esa y o ru g ‘lik, quyosh nuri k o ‘p b o ‘lsa, yurak glikozidlarini yaxshi sintez qiladi. K o ‘pchilik efir m oyi saqlovehi o ‘sim lik)ar issiq va yo rug‘likni sevadi. 30 Shuning uchun jan ub iy tum anlam ing florasi tarkibida efir m oyi saqlovchi o ‘sim liklar k o ‘p b o ‘ladi va ulam ing efir m oylari hidining yaxshiligi bilan farqlanadi. A ksincha, b a ’zi o'sim lik lar (rodiola, levzeya va boshqalar) salqin yerda, to g ‘li tum anlarda yaxshi o ‘sadi. Bunday m isollarni k o ‘p keltirish m um kin. Shuni yaxshi bilish kerakki, har b ir o ‘sim lik o ‘zini o ‘rgangan, yashab taraqqiy etadigan o ‘ziga xos sharoit va iqlim da o ‘ssa, tegishli o ‘ziga xos b o ‘lgan biologik faol m oddalam i k o ‘p sintez qiladi. Y uqorida keltirilgan o ‘sim liklarning o ‘sishi, rivojlanishi va ular tarkibidagi dorivor m oddalam ing sintezi va to ‘planishiga tashqi m uhit (nam lik, issiqlik, y o ru g lik , tuproq tarkibi, o ‘sish jo y i va boshqalar) ta ’sirini bilishning katta aham iyati b or va bu hollar dorivor о ‘sim liklam i tabiiy sharoitdan plantatsiyalarda o ‘stirishga o ‘tqazilganda hisobga olinishi zarurdir. H ar b ir o ‘sim lik uchun uni plantatsiyalarda o ‘stirilganda o ‘ziga xos sharoit va iqlim ni iloji boricha tu g ‘dirish lozim. 0 ‘sim liklar tarkibidagi biologik faol m oddalam i k o ‘p to ‘planish vaqti yana o ‘sim likni o 'sish davriga ham b o g ‘liqdir. K o ‘pchilik o ‘sim liklam ing yer ustki qism i va barglari tarkibida asosiy ta ’sir qiluvchi biologik faol m oddalar ulam ing gullashidan oldin va gullash davrida, gullarda - ulam ing q iy g ‘os gullagan vaqtida, m eva va u ru g ‘larda - ular to 'liq etilganida, yer ostki organlarda - o ‘sim lik vegetatsiya davrini (ontog‘enezni) oxirida (kech kuzda) k o ‘p m iqdorda to ‘planadi. B a ’zi dorivor m ahsulotlar tarkibidagi asosiy dorivor m oddasini m aksim al to ‘planishi yuqorida keltirilgan davrga to ‘g ‘ri kelm asligi m um kin. B a ’zi b ir alkaloidlar o ‘sim lik endi k o ‘karib, ildizoldi barg chiqarayotgan davrida m aksim al m iqdorda to ‘planib, s o ‘ngra asta-sekin kam ayishi va o ‘sim likning gullash vaqtida boshqa birikm alarga aylanib ketishi aniqlangan. Bunday o ‘zgarishlar faqat alkaloidlargagina xos b o ‘lm ay, balki boshqa biologik faol m oddalarda ham yuz berishi m um kin. D arm ana 31 shuvoq o ‘sim ligining guli gullagan davrida em as, aksincha u lam ing ochilm agan - g ‘uncha holatida y ig'iladi. Chunki ta ’sir etuvchi biologik faol m oddasi - santonin g ‘unchasida m aksim al to ‘planib, gullay boshlaganida keskin kam ayib ketadi. D orivor m ahsulotlam i tayyorlashda yuqorida aytib o 'tilg an lam i hisobga olgan holda, kerakli vaqtida y ig ‘ilsa, tarkibidagi asosiy ta ’sir qiluvchi m oddalar etarli m iqdorda b o ‘iib, m ahsulot esa yuqori sifatli b o ‘ladi. Y uqorida qayd etilganidek, o ‘sim liklam ing kim yoviy tarkibi ju d a ham m urakkab b o ‘lib, turli organik v a m ineral m oddalardan tashkil topgan. U lam ing ham m asi dorivor b o ‘lm aydi va kasalliklam i davolashda shifobaxsh ta ’ sir ко ‘rsatm aydi. A yrim lari esa dori turlarini tayyorlashda xalaqit beradi, dorivor m ahsulotni saqlash vaqtida ulam ing sifatini buzilishiga olib keladi yoki asosiy ta ’sir etuvchi kim yoviy birikm alam i tez parchalanishga sababchi b o ‘ladi. Download 7.28 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling