Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya

Bakteriostit ta‘sirga ega bo‘lgan antibiotiklarni qo‘shgan holda, dorivor vositalarni 
mikrob bilan ifloslanishini aniqlash. 
Antibiotik eritmasini tayyorlangan zahotiyoq 4 ta membranali fil‘trdan o‘tkaziladi. Har bir 
fil‘trdan 250 ml eritma fil‘tratsiya qilib bo‘lgandan keyin fil‘trlarni 100 ml li 5 portsiya eritma 
bilan antibiotikdan tozalaniladi. Petri chashkasiga quyidagi muhitlarga joylashtiriladi. 
a.
 
Mikroorganizmlarni  umumiy  sonini  hisoblash  uchun  MPA  ga  inaktivator  qo‘shiladi. 
Ekmani 3 sutka davomida 37 C da inkubatsiya qilinadi. 
b.
 
Saburo muhitida mog‘or, achitqi zamburug‘larni umumiy sonini hisoblash uchun 
5 sutka davomida 24 C da inkubatsiya qilinadi. 
v.  Ichak gruppasining mikroorganizmini aniqlash uchun Endo muhitiga MPA ga o‘xshash 
inaktivator qo‘shiladi. 3 sutka davomida 37 C da inkubatsiya qilinadi. 
d.  Stofilokokklarni aniqlash uchun qon agariga  inaktivator qo‘shiladi. 3 sutka davomida 
37 C da inkubatsiya qilinadi. 
Qonli agarda stafilokokklari koloniya atrofida             beradi.  Antibiotik tabletkalaridan 
0.2 ml suspenziya shpatel bilan agarizovanniy muhitning ustki qismiga,   3 ta petri chashkasini 
parallel ishlash  bilan lesi ekiladi. 
Inekstiya  uchun  ishlatiladigan,  ko‘z  tomchilari  va  yangi  tug‘ilgan  chaqaloqlar  uchun 
ishlatiladigan dorivor preparatlar steril holatda bo‘lishi kerak. 
Dorivor  moddalarni  sterilligini-  sanitariya  sharoitlariga  va  sterilizatsiyaga  rioya  qilish 
bilan erishiladi. 
Ba‘zi  bir  steril  preparatlar  pirogen  hususiyatga  ega  bo‘lgan  mikrob  hujayralarining 
mahsulotlarini  o‘z  tarkibida  saqlashi  mumkin.  Pirogenlar-  tarkibida  protein,  lipid,  polisaharid 

146 
 
saqlovchi,  orgonizmda  kompleks  o‘zgarishlar(tana  temperaturasining  ko‘tarilishi)  chaqiruvch 
bakterial endotaksinlar hisoblanadi. 
Pirogen bakterialar fil‘trdan o‘tadi, tempiraturaga chidamlidir. 
Sterillangan dorivor moddalarni tayyorlashdagi asosiy talablar. 
1.
 
In‘ekstiya  uchun  tayyorlangan  eritmalarda,  sterilizatsiya  qilishdan  oldin  1  ml  da  mikrob 
hujayrasi 30 tadan ko‘p bo‘lishi kerak emas. 
2.
 
Ularni  tayyorlashdan  sterilizatsiya  qilinguncha  ketadigan  vaqti  1.5  soatdan  oshmasligi 
kerak. 
3.
 
Steril  moddani  tayyorlash  uchun  ishlatiladigan  distillangan  suvning  tarkibida  E.coli  
bo‘lishi  kerak  emas.  Mikroorganizmlarning  umumiy  soni  1  ml.da  10-15  ta  hujayradan 
oshmasligi kerak. 
Dorivor  moddalarni  tekshirish  aseptika  qoidalariga  qat‘iy  tayangan  holda  bokslarda  olib 
boriladi. 
Bokslarda ishlashda aseptikaning asosiy talablari. 
1.
 
Boks xonasini dizenfekstiyalovchi moddalar bilan qayta ishlash kerak. 
2.
 
Ish boshlashdan 2 soat oldin bakteriostid lampalarni yoqib qo‘yish kerak. 
3.
 
Mikrob  bilan  zararlanganini  tekshirib  turish  kerak.  Go‘sht-peptonli  bul‘onda  5  ta 
kolloniyadan ortiqcha bo‘lishi kerak emas. 
4.
 
Mog‘or va achitqi zamburug‘lari bo‘lishi kerak emas. 
5.
 
Boksda  sterillangan  holat  va  topochkalarda  ishlash  kerak.  Ularni  120  C  temperaturada  30 
min davomida avtorlavda sterilizatsiya qilinadi. 
Inekstion preparatlarning sterilligini aniqlash. 
Antibiotiklarning har  bir  seriyasidan 10.000 ampuladan 3 ta ampula,  qo‘shimcha 1 tadan 
ampula  10.000  ampuladan  olinadi.  Poliglyutin  va  ferroglyulitinni  sterilligini  aniqlash  uchun 
avtoklatga joylashgan preparatlardan 6 ta flakondan olinadi va 
1.
 
MPA- 0.5 gr glyukozali muhitga ekiladi 37 C da 5 sutka . 
2.
 
Kitta-Terotsi muhiti- 37 C da 5 sutka. 
3.
 
Saburo suyuq muhitda- 24 C da 5 sutka. 
Antibiotiklarni sterilligini aniqlash. 
Antibiotiklar sterillagan suvda eritiladi. 
a.
 
MPB- glyukozali 15 ta probirkaga ekiladi. 
b.
 
2 ml dan Saburo muhitli 5 ta probirkaga ekiladi. 
Bunda antibiotiklarning konsentratsiyada 25.000 ga teng bo‘lishi kerak. 
MPB li 10 ta probirka 37 C da 5 sutka. 
MPB li 5 ta probirka 24 C da 5 sutka. 
Saburo muhitli 5 ta probirka 24 C da 5 sutka. 
Antibiotiklarning  inaktivligini  tekshirish  uchun  MPG  li  probirkaga  18  soatli  1  ml  da  250  ta 
mikrob  hujayrasi  to‘g‘ri  keladigan  Test-  kulturaga  ekiladi.  37  C  da  5  sutka  turadi.  Bu 
prabirka  hira  bo‘lishi  kerak.  Faqat  bitta  o‘sma  o‘sib  chiqsa  ham  preparat  sterillangan 
hisoblanmaydi va qaytadan ekiladi. 
Bakteriostatik ta‘sirga ega bo‘lgan dorivor priparatlarning sterilligini aniqlash. 
Buning uchun priparat: 
1.
 
MPB- glyukozali 5 ta probirkaga 0.5 ml dan solinadi. 
2.
 
MPA li 3 ta probirkaga 0.2 ml dan 
3.
 
Kitta-Terotsi muhitli 3 probirkada 0.5 ml. 
4.
 
Saburo muhitli 3 probirkaga 0.5 ml dan solinadi. 
 
Kitta-Terotsi  muhiti 37 C da, MPB- glyukozali  muhit 24 C, Saburo  muhitini 24 C da 7 sutka 
turadi. Agar o‘smalar o‘sib chiqsa preparat sterillanmagan hisoblanadi. 
 
 

147 
 
Nazorat savollari. 
1. Dori-darmonlar  va  dori vositalarining mikrob bilan zararlanish manbalari. 
2. Dori-darmonlarning mikrob bilan zararlanishining oldini olish choralari. 
3. Dori-darmonlarning zararlanishini mikrobiologik nazorat qilish usullari. 
4. Sterillangan dorivor moddalarni ishlab chiqarishdagi asosiy talablar. 
5. Pirogenlar, ularning dorivor moddalarga tushib qolish xavfi. 
6.  Dorivor moddalarning sterilligini aniqlashning metodlari. 
 
Mavzu: Mikroorganizmlar ekologiyasi.  Inson  tana  normal mikroflorasi. 
Mashg‘ulot  maqsadi : Inson  tana  normal mikroflorasi tashqi muhit mikroflorasi xaqida 
tushuncha berish 
 
Laboratornya shshshi bajarish uchun topshiriq 
1.   Quyidagi  tajribalar  natijasiga  asosan  havo, suv, tuproqning  sanitar bakteriodogik  
holatini  baholash; 
a)   havodagi  mikroblar  sonini sedimentasiya usulida aniqlash; 
b)   vodrprovod  suvi  va   ochiq  suv  havzalaridagi suvning umumiy mikroblar sonnni 
aniqlash; 
v)   suvning  koli -titri  va  koli-indeksini  xisoblab topish: 
g)   tuproqning koli-titri va perfringens-titri, mikrob sonini xisoblab topish. 
 
Mikroorganizmlarning ekologiyasi – mikroorganizmlarning o‘zaro va tashqiy muhit bilan 
aloqalarini,  munosabatlarini    o‘rganuvchi  fan  xisoblanadi.  Tibbiyot  mikrobiologiyasini 
o‘rganish  o‘bekti  bo‘lib  mikroorganizm  bilan  inson  organizimi  o‘rtasidagi  kompleks 
munosabatlar xisoblanadi. 
Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalganligi. Mikroorganizimlar tabiatdagi hamma (suv, 
havo,  tuproq)  muhitlard  uchraydi.  Ularning  bunchalik  keng  tarqalishiga  asosiy  sabab  ularning 
oziqlanish mexanizimlarining turli ko‘rinishda bo‘lishidir. 
Mikroorganizimlar  tabiatdagi  tashqiy  muhit  omillariga  tez  moslashadi,  shuning  uchun  boshqa 
organizimlar  yashashi  mumkin  bo‘lmagan  sharoitlarda  va  muhitlarda  ham  ular  hayot 
kechirishadi.  Mikroorganizimlarning  bunchalik  tabiatda  keng  tarqalishiga  yana  bir  sabab, 
ularning  o‘lchamini  o‘ta  kichikligi  va  havo  oqimlari  suv  bilan  uzoq  masofalarga  tez 
tarqalishidir. 
Mikroorganizmlar ma‘lum yashash mintaqalarda biosenozni ( yunon. bios- hayot, + koinos- 
birga  yashash)  shakillantiradi.  Har  bir  mikroblar  biosenozi  o‘zining  aniq  mikroorganizimlar 
tarkibiga ega bo‘lib, shu muhitning autoxton ( yunon. autos- o‘ziniki + chthon- joy, mamlakat) 
mikroorganizimlari  deb  yuritiladi,  ya‘ni  bu  mikroorganizimlar  shu  yashash  muhitida  doim 
uchraydi. Bu mikroblarni yashash muhitiga boshqa alloxton ( yunon. allos  - begona, + chthon- 
joy,  mamlakat)  bakteriyalar,  parazit  mikroorganizimlar  tushib  qolishi  mumkin.  Tabbiyi 
biosenozlarda  (tuproq,  suv,  havo)  mikroorganizimlarning  yashashi  tashqiy  muhit  faktorlarini 
ta‘siriga  bog‘liq  bo‘lib,  agar  tashqiy  faktorlar  ularning  yashashiga  ijobiy  ta‘sir  qilishi  yoki 
faktorlarning  ta‘sirisalbiy  tamonga  o‘zgarsa,  bu  biosenozdagi  mikroblarning  yashashi, 
ko‘payishi to‘xtab qolishi mumkin. 
  Biosenozdagi 
mikroorganizimlarning 
o‘zaro 
munosabatlarini 
tiplari. 
Mikroorganizimlar  bir-birlari  bilan  o‘ta  kuchli  raqobatda  yashaydi.  Mikroorganizimlarning 
biosenozda o‘zaro yashash munosabatlari simbioz ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. 
Simbioz ( yunon. symbiosis- birga yashamoq) mikroorganizimlarning uzoq yillar ma‘lum 
muhitlarda birga hayot kechirishi bo‘lib, xo‘jayin hujayrasidan tashqarida yashasa ektosimbioz: 
hujayra  ichida  hayot  kechirsa  endosimbioz  deb  ataladi.  Ektosimbiozni  tipik  vakillariga  ichak 
bakteriyalari  (  E.  Coli,  Bacteroides  va  bosh.)misol  bo‘la  oladi.  Endosimbioz  vakillariga  esa 
plazmiidlar,  proviruslar,  profaglar  kiradi.  Tabiyi  sharoitda  simbiozni  bir  qancha  formalari 
uchraydi. 

148 
 
 Mutalizm  –  (lot.  mutuus,  o‘zaro)  simbiozda  yashovchi  mikroorganizimlar  o‘zaro  foyda 
keltirib yashashlari mumkin. Masalan ichakni normal mikroflorasi, odam uchun foyda keltiradi 
(modalar  almashuvinida,  vitaminlar  sintezlarida  va  bosh.),  shu  bilan  bir  qatorda  bu 
mikroorganizimlarni  doimo  muhitning  noqulay  sharoitlaridan  (qurib  qolishdan,  ekstremal 
temperaturadan) ximoyalanib va oziqli muhitlar yetarli bo‘lishini organizim ta‘minlab turadi. 
Kommensalizim  –simbioz  formasi  bo‘lib,  muhitda  yashovchi  mikroorganizmlardan  biri 
foyda  ko‘radi,  lekin  ikkinchi  gurux  bakteriyalarga  ziyon  keltirmaydi.Tipik  kommensal 
mikroblarga  ichak  tayoqchasi,  laktobakteriyalarni  kiritish  mumkin.  Lekin  ko‘pchilik 
kommensal  bakteriyalar  shartli  patogenlar  ham  bo‘lishi  mumkin,  ya‘niy  ma‘lum  xolatlarda 
kasallik keltirib chiqarishi mumkin. 
Parazitizm-  antagonistik  simbioz  formasi  bo‘lib,  bir  gurux  bakteriyalar  boshqa 
organizimlar  hisobiga  yashab  (tekinho‘r),  unga  ziyon  yetkazishi  (yunon.  para,  oldida,+ 
sitos,ovqat)  tushiniladi.  Parazit  bakteriyalar  ho‘jayin  organizimiga  kirib  kasallik  keltirib 
chiqarishi  mumkin,  shuning  uchun  bularni  patogen  mikroorganizimlar  ham  deb  ataladi. 
Parazitlarni  hujayra  ichida  yashovchi  (viruslar,  xlomidiyalar,  rikketsiyalar)  va  hujayradan 
tashqarida  yashovchi  (  kshpchilik  bakteriya,  zamburug‘lar)  formalari  bo‘lishi  mumkin.  Ba‘zi 
bakteriyalar  yashash  sharoitiga  qarab  parazit  tipida  yoki  saprofit  bo‘lib  yashashi  kuzatiladi. 
Bunday  bakteriyalarni  fakultativ  parazitlar  ham  deb  ataladi.  Agar  bakteriyalar  o‘zlari  uchun 
kerakli    metobalitlarni    boshqa  organizimlar  xisogbiga    to‘liq  o‘zlashtirishsa  bunday 
mikroorganizimlarni obligat parazitlar deb yuritiladi. 
Satellizm-  ba‘zi  bir  mikroorganizimlar  ishlab  chiqargan  metobalitlari  boshqa 
bakteriyalarni  ko‘payishini  stimullashi  mumkin.  Masalan  sarsinlar  va  stafilokokklar  o‘sganda 
o‘sish  faktori  ishlab  chiqarishadi  va  Haemophilus  avlodi  bakteriyalarini  o‘sishini  stimullaydi. 
Tipik  satillitlarga  gepatit  V  virusini  ham  kiritish  mumkin,  gepatit  delta  virusi  gepatit  V  virusi 
ishtirokida ko‘payyadi. 
Tuproq  mikroflorasi.  Tuproq  mikroorganizmlar  uchun  asosiy  tabbiyi  yashash  muhiti 
xisoblanib, tabiatning shakillanishida, tozalanishida va  moddalar almashinuvida (azot,uglerod, 
oltingugurt,  temir)  aktiv  qatnashadi.  Tuproq  mikroflorasining  tarkibi  tuproqning  turiga,  ishlov 
berilishiga,  geografik  zonasiga,  namlik,  teperatura  va  organik  moddalar  bilan  qanchalik 
ifloslanishlariga va  boshqa. xususiyalarga bog‘liq.. Tuproqning  mikroflorasi juda ham ko‘p va 
turli  bakteriyalar  vakillari  bo‘lishi  mumkin.Tuproqning  autoxton  mikrobiosenoziga  quyidagi 
bakteriyalar  kiradi:  mikobakteriyalar,  psevdomonandlar,  sporaxosilqilovchi,  azotbiriktiruvchi, 
bakteriyalar, aktinomisetlar, zamburug‘lar. Bu mikroorganizimlar har doim o‘simliklar va bir –
birlari bilan simbioz ko‘rinishlarida yashaydi. 
Tuproqning  allohton  mikroflorasiga  asosan  odam  va  xayvonlarning  normal  va  patogen 
mikroflorasi  kirishi  mumkin,  lekin  bu  mikroorganizimlar  tuproqda  ko‘paymaydi  va  ma‘lum 
davirgacha  saqlanib  turishi  mumkink.  Shuning  uchun  tuproqning  yuqumli  kasallikni  manbasi 
bo‘lishini  e‘tirof  etgan  holda,  patogen  bakteriyalarni  tuproqda  qancha  vaqtgacha  saqlanishini 
bilish  va  tuproqni  epidemiologik  nuqtai  nazardan  xafsiz  ekanligini  aniqlashda  muhim  praktik 
ahamiyatga ega. 
Suv  mikroflorasi.  Suv  ham  mikroorganizimlaning  tabbiyi  yashash  muhitlaidan  biri 
xisoblanadi.  Suvning  mikroflorasining  tarkibi  sho‘r  dengiz,  okian  suvlari  va  chuchuk  suv 
havzalariga  bog‘liq.  Suvda  mikroorganizimlarning  toksonomik  grppalarining  qariyib  hamma 
vakillari uchraydi. Suv mikrofloralari majmuasini mikroblar planktoni deb yuritiladi.  
Suvning  autoxton  mikroflorasiga  suvda  doimo  yashovchi  mikroblar  majmuasi  kiradi  va 
ko‘roq  turoq  mikroflorasiga  o‘xshab  ketadi,  chunki  suv  va  tuproq  o‘rtasida  doimo  tabiyi 
munosobatlar  ro‘y  berib  turadi  (qor,  yomg‘ir).  Suvning  maxsus  mikroflorasiga  kiradi: 
Micrococcus candicanis, M. roseus, Sarcina lutea, Bacteriumaquatilis communis, Pseudomonas, 
Leptospira,  Proteus    anaeroblardan  Clostridiumb  Chromobacterium  violaceum.  Alloxton 
florasini  esa  asosan  suvga  tasodifan  tashqiy  muhitdan  tushgan  mikroorganizimlar  yig‘indisi 
tashkil qiladi va ular suvda nisbatan uzoq saqlanib turmaydi. 

149 
 
Ochiq suv havzalarining mikroflorasi miqdoriy ko‘rsatkichlari doim o‘zgarib turadi, uning 
o‘zgarib turishi asosan suv havzasini tipiga, uning ifloslanish darajasiga, meterologik xolatga va 
yil fasllariga bog‘liq bo‘ladi. 
Suvning  bakteriyalar  bilan  ifloslanishi  asosan  unga  ishlatilgan  chiqindi  suvlarni 
tozalanmasdan  tushishi  oqibatida  ro‘y  beradi.  Suvga  bu  iflos  suvlar  bilan  odam  va 
hayvonlarning normal mikroflorasidan tashqari shartli patogenlar va patogen mikroorganizimlar 
ham  tushishi  (  ichak  yuqumli  kasallik  qo‘zg‘atuvchilari,  tulyaremiya,  iersiniozlar, 
leptospirozlar,  viruslar  poliomielit,  gepatit  A  va  bosh.)  mumkin.  Bundan  tashqari  odamlar  va 
hayvonlarning  cho‘milishi  oqibatida  ham  suvga  alloxton  mikroorganizimlar  tushadi.  Suv 
patogen  bakteriyalarning  ko‘payishi  uchun  noqulay  muhit  xisoblanadi.  Suv  tabiyi  sharoitda 
doimo  tozalanib  turadi,  chunki  suvning  avtoxton  mikroflorasi  kuchli  antogonistik  xususiyatga 
ega,  shu  bilan  birgalikda  bu  mikrofloralar  suvga  tushgan  organik  modalarni  tez  o‘zlashtirib 
olishadi va bu o‘z navbatida suvni odam va hayvonlar chiqindilaridan  tozalanishiga olib keladi. 
Lekin  suv  biosenozida    mikroorganizimlarning  miqdoriy  va  sifat  ko‘rsatkichlari  bir  xil 
ko‘rinishda  bo‘lmaydi  va  turli  faktorlar  ta‘sirida  doimo  o‘zgarib  turadi,  ya‘niy  saproblik 
xolatiga  bog‘liqdir.  Saproblik  (sapronost)  termini  suv  havzasidagi  umumiy  xususiyatlar  va 
shular  bilan  birga  suvdagi  mikroblar  tarkibi,  miqdori  va  suvdagi  ma‘lum  organik,  neorganik 
moddalarning konsentrasiyasini belgilaydi. Suvning  doimo tozalanib turishi oqibatida  suvning 
bioseozi  
o‘zgarib  turadi.  Ifloslanish  darajasiga  qarab  suv  havzalarida  polisaprob,  mezosaprob, 
oligosaprob zonalar qabul qilingan.  
Polisaprob  zonada  (o‘ta  ifloslangan)    katta  miqdorda  yengil  parchalanuvchi  organik 
moddalar  saqlanadi, kislorod konsentrasiyasi  minimal darajada va 1 ml  suvda  milliondan ko‘p 
mikroblar uchraydi. 
Mezosaprob  zonada  esa  oksidlanish  va  nitrifikasiyalanish  jarayonlari  ustin  turadi,  suv 
tozalanib boradi 1 ml suvda 100 ming atrofida mikroblar bo‘lishi mumkin. 
Oligosaprob zonada suvning o‘z-o‘zidan tozalanishi nihoyasiga yetgan, organik moddalar 
suv tarkibida diyarli bo‘lmaydi va 1 ml suvda 10 dan 1000 mikrob bo‘lishi mumkin. 
Patogen  bakteriyalar  polisaprob  zonada  juda  ko‘p  uchraydi,  sekin  asta  o‘lib,  tozalanib 
mezosaprob zonada kamroq va olgasaprob zonada esa diyarli uchramaydi. 
Havo mikroflorasi 
Cuv  va  tuproqdan  farqliroq,  havoda  mikroblar  faqat  hayot  qobiliyatini  vaqtincha  saqlab 
turadi, so‘ngra nam yetishmasligi, quyosh nurlarining ta‘siri, harorat o‘zgarishi, oziq moddalar 
yo‘qligi  kabi  noqulay  faktorlar  ta‘sirida  o‘lib  ketadi.  Mikroblarni  havoda  saqlanib  turishini 
ma‘lum  darajada  muollaq  turovchi  suv, chang  zarralari taminlab turadi.  Uy, turar  joy  xonalari 
havo  mikroflorasi  tarkibi  va  miqdori  jihatdan  atmosfera  florasidan  tubdan  farq  qiladi. 
Bakteriyalar  va  ularning  patogen  formalari  uy,  turar  joy  xonalarida  uchrashi  birmuncha 
atmosfera havo mikroflorasidan ko‘p uchraydi, chunki bu muhitlarga kasal odam va  hayvonlar, 
bakteriya tashib yuruvchilardan tushishi mumkin. 
Havo  mikroflorasi  ham    shartli  doimo  (rezident)  topiluvchi  (Micrococcus  roseus,  M. 
flavus,  M.  candicanis,  Sarcina  .  flava,    S.  alba,  Bacillus  subtilis,  Actinomyces  va  Penicllium, 
Aspergillus,  Mucor  zamburug‘lar  va    sporadik  doimo  topilmaydigon  (suv  va  chang  zarralari 
bilan tushovchi ) mikroorganizimlarga bo‘linadi. 
Patogen  mikroorganizimlar  og‘iz  bo‘shlig‘i  yoki  nafas  yo‘llari  kasallanganda  atrofdagi 
havoga  patogen  mikroorganizimlar:  stafilokokk,  streptokokk,  bo‘g‘ma,  ko‘k  yo‘tal,  sil 
qo‘zg‘atuvchilari, viruslardan gripp, qizomiq qo‘zg‘atuvchilari tarqaladi. Bu mikroorganizimlar 
havoda  aerozol  tarkibida  uchraydi.  Aerozol-  bu  kolloid  sistema  bo‘lib,  asosiy  tarkibi  havo, 
suyuqlik  yoki  qattiq  moddalar,  zarralaridan  iborat  bo‘ladi.  Ayrozol  o‘lchami  10  dan  2000  nm 
teng  bo‘lishi  mumkin.  Odam  aksirganda  40 000  dan  ortiq  aerozollar  hosil  bo‘ladi.  Aerozollar 
o‘lchami,elektirik zaryadi, havodagi harakat tezligi bo‘yicha tomchi, changli va  tomchi yadroli 
fazalarga  bo‘linadi.  Biz  uchun  eng  muhimi  tomchi  yadroli  aerozol  bo‘lib  uning  o‘lchami  100 
nm  atrofida  bo‘ladi,  aerozolni  bu  fazasi  uzoq  vaqt  havoda  saqlanishi  tarkibida  ma‘lum 

150 
 
miqdorda  namlik  bo‘lganligi  uchun  chidamli  aerodispers  sistemani  havoda  shakillantiradi. 
Ulardagi  namlik  bakteriyalarni  havoda  uzoq  vaqt  saqlanishini  taminlaydi.  Masalan,  yadroli 
aerozolda  bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchisi  1  sutkagacha,  gemolitik  streptokokk  2  kungacha,  sil 
qo‘zg‘atuvchisi  18  kungacha  hayot  faoliyatini  saqlab  qolishi  mumkin.  Bu  esa  odatda  yopiq 
binolarda  yuqumli  kasalliklar  qo‘zg‘atuvchilarini  havo-tomchi  yo‘li  bilan  tarqalishi  uchun 
qulay  sharoit  yaratiladi,  chunki  hona  havosida  patogen  bakteriyalar  miqdori  ko‘p  bo‘lishi 
mumkin. 
Atrof muhit ob‘ektlarini sanitariya-bakteriologiya  
jihatdan baholash 
Atorf  -  muhitdagi  turli  ob‘ektlar:  suv,  tuproq,  havo  va  oziq-ovqat  mahsulotlarining 
sanitariya-gigiena  holatini  baholash  uchun  sanitariya-bakteriologik  tekshiruvlar  o‘tkaziladi. 
Tekshiruv  o‘tkazishdan  maqsad  ko‘rsatilgan  ob‘ektlarning  epidemiologiya  jihatidan  havfsiz 
ekanligini  aniqlash.  Ulardan  patogen  mikroorganizmlarni  ajratib  olish,  epidemiologik  nuqtai 
nazardan  havfli  ekanligini  ko‘rsatadi.  Bu  mikroorganizmlar  ob‘ektlarda  kam  miqdorda  bo‘lib, 
ular havo, suv va tuproqda  ko‘paymaydi, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ajratib olish ham juda  qiyin. 
Shu boisdan, sanitariya-mikrobiologiya amaliyotida tashqiy muhitning patogen mikroblar bilan 
ifloslanish  ehtimolini  bilvosita  ko‘rsatkichlar-  sanitariya-ko‘rsatkich  mikroorganizimlarini 
topilishi asosida aniqlanadi. 
Ob‘ektning  mikroblar  bilan  zararlanganligini  umumiy  mikroblar    soni,  (UMS)  bo‘yicha 
aniqlash  mumkin. Ya‘ni, tekshirilayotgan  ob‘ektlarning  ma‘lum  hajmi  yoki massasidagi (1  ml 
suvda,  1  g  tuproqda,  1  m
3
  havoda)  mikroorganizmning  umumiy  soni  aniqlanadi.Tuproq  va 
suvdagi mezofil aerob va fakultativ bakteriyalarning umumiy miqdori bo‘lib, agarli muhitda 37º 
S  va  24  soatda  2  marotiba  katalashtirilganda  ko‘zga  ko‘rinovchi  koloniyalar  hosil  qilishi 
Sanitariya  ko‘rsatkichli  bakteriyalarning  borligi  ikkita  ko‘rsatkich  —  (t  i  t  r  va  i  n  d  ye  k  s) 
orqali  baholanadi.  Bitta  sanitar  ko‘rsatkich  bakteriyasi  topilgan  suv  va  tuproqning  eng  kam 
miqdoriga  titr  va  1  l  suyuqlikda;.  1  g  tuproqda  yoki  zich  moddada,  1  m
3
  havoda  topilgan 
sanitariya-ko‘rsatkichli bakteriyalar soniga — indeks deyiladi. 
Sanitariya-ko‘rsatkichli  bakteriyalarga  odam  va  hayvon  organizmidagi  doimiy 
mikrofloraning  vakillari  kiradn.  Ular  ichak  yoki  nafas  yo‘llarida  yashaydi.  Ular  quyidagi 
xususiyatlarga ega: 
1)  mikroorganizimlar    doimiy  ravishda  odam  va  xayvonlar  organizimida  yashashi  va 
tashqiy  muhitga  ,  ko‘p  miqdorda  najas  yoki  nafas  yo‘llaridan  shilimshiq  tomchilar  bilan 
ajralishi; 
2)  mikroblar  tashqi  muhitda  ko‘payya  olmasligi  (oziq  ovqatlardan  tashqari)  yoki  uning 
ko‘payishi juda qisqa bo‘lishi; 
3)    atrof-muhitda,    ichak    yoki    nafas    yo‘lida    parazitlik  qiluvchi  patogen  bakteriyalar 
qancha  vaqt  yashasa,  ular  ham  shuncha  vaqt  mobaynida  yoki  ulardan  ko‘proq  yashash 
qobiliyatiga ega bo‘lishi; 
4)    tashqi  muhitga  ularning  chidamligi  o‘zlari  singari  yashash  muhitlariga  ega  bo‘lgan 
patogen  bakteriyalarga  o‘xshash  bo‘lishi  yoki  ulardan  ustun  turishi  va  o‘z  xususiyatini   
o‘zgartirmasligi; 
5)  tashqi  muhitda ularga yashash  xususiyatlari  yaqin  bo‘lgan,  o‘xshash  bakteriyalarning 
bo‘lmasligi; 
6)  ularni aniqlash, ajratib olish va identifikasiya usullari oson va ekonamik jihatdan qulay 
bo‘lishi;  
 Keltirilgan  xususiyatlar  bir  qator  bakteriyalarga  xos  bo‘lib,  atrof-muhitdagi    turli 
ob‘ektlar  uchun  sanitariya- 
ko‘rsatkichi deb qabul qilingan 
Tuproq  na‘munasini  olish.  Sanitar  bakteriologik  tekshirish  uchun  tuproq  na‘munasi 
qo‘yilgan  maqsad  asosida  tekshirilayotgan  uchastkani  ma‘lum  kvadratlaridan  (  5  x  5  m.  kam 
bo‘lmaslik  kerak)  ―konvert‖  usulida  (  4  ta  na‘muna  diagonal  bo‘yicha  va  1  ta  markazdan) 
olinadi.  Na‘munalar  tuproqni  20-30  sm.  chuqurlig‘idan  200  g,  tuproqni  bakteriologik 

151 
 
ifloslanganini  aniqlash  uchun  esa  20  sm  chuqurlig‘idan  olinadi.  Olingan  na‘munalar  maxsus 
steril  idishlarga  solinib  laboratoriyaga  jo‘natiladi.  Tuproq  na‘munalari  zarur  sharoit  kelib 
chiqqanda 24 soat muzlatkichlarda saqlanishiga ruxsat beriladi.