Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

O‘simlikning nomi. Bodom — Amygdalus communis L. Achchiq bodom urug‘i zaharli. Uning tarkibida 2,5—3,5% amygdalin bo‘ladi. Agar yosh bola 5—10 dona achchiq bodom urug‘I yesa zaharlanishi mumkin.

Odatda presslash usuli bilan bodom urug‘ining yog‘i olingandan so‘ng qolgan kunjaradan achchiq bodom suvi tayyorlanadi. Achchiq bodom suvini butun urug‘dan tayyorlasa ham bo‘ladi.

Achchiq bodom suvini olish uchun achchiq bodom kunjarasi (yoki yog‘i olingan va maydalangan bodom urug‘i) tarkibidagi amigdalinni emulsin fermenti ta‘sirida parchalash maqsadida unga iliq suv solib, bir necha soat issiq joyga qo‘yib qo‘yiladi. So‘ngra glikozidning parchalangan mahsulotlari suv bug‘i yordamida haydab olinadi. Distillatga o‘tgan tsianid kislota va benzoy aldegid o‘zaro birlashib, benzoaldegidtsian207 gidrit hosil qiladi (achchiq bodom suv tarkibidagi tsianid kislotaning 80% gacha yaqinini benzoy aldegid bilan birlashgan, qolgani esa sof holda bo‘lishi mumkin).

Achchiq bodom suvi tarkibidagi sof va birlashgan tsianid kislota miqdori 0,09—0,11% dan oshmasligi lozim.

Ishlatilishi. Achchiq bodom suvi bemorni tinchlantirish va og‘riq qoldirish uchun tomchilar va miksturalar bilan birga ishlatiladi. Amigdalin va achchiq bodom suvi dorixonalarda B ro‘yxati bo‘yicha saqlanadi.

Achchiq bodom suvi o‘rnida taflon (Laurocerasus officinalis Roem.) o‘simligi bargidan tayyorlangan suvni ishlatish mumkin. Taflon qora dengiz bo‘yida yovvoyi holda o‘sadigan doim yashil buta yoki kichik daraxt. Taflon suvi ho‘l bargdan suv bug‘i bilan haydab olinadi. Bu preparatda tsianid kislotaning umumiy miqdori 0,1% dan oshiq bo‘lmasligi kerak. Achchiq bodom suvini olishda shaftoli, achchiq danakli o‘rik urug‘laridan ham foydalanish mumkin.

2.4. Tarkibida monoterpen (achchiq) glikozidlar bo’lgan dorivor o’simliklar

Bu guruhga kiruvchi glikozidlarning aglikonlari monoterpenlar va ularning hosilalaridan tashkil topgan. Aglikonlar bir yoki bir nechta molekula monosaxaridlar (ba’zan spetsifik yoki disaxaridlar) bilan birlashib, o‘z glikozidlarini hosil qiladi.

Tibbiyotda ishlatiladigan tarkibida monoterpen glikozid bo‘lgan o‘simliklarning hammasi va glikozidlari achchiq mazaga ega. Shuning uchun bu guruh glikozidlar achchiq glikozidlar nomi bilan ham yuritiladi.

O‘simlikning tarkibida achchiq mazali birikmalar ko‘p uchraydi. Lekin ularning hammasi ham achchiq glikozidlarga kiravermaydi. Achchiq glikozidlar me’da suyuqligining reflector ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi, organizmga boshqacha fiziologik ta’sir ko‘rsatmaydi. Boshqa achchiq moddalar esa organizmga turlicha fiziologik ta’sir etadi. Masalan: alkaloidlar (xinin, kapsaitsin, piðerin), turli glikozidlar (yurak glikozidlari, tioglikozidlar) va boshqa birikmalar.

Achchiq glikozidlar o'simliklar tarkibida efir moylari bilan birgalikda uchrashi mumkin. O'simlik tarkibida bunday tabiiy holda birga uchrashini haqiqiy (chin) achchiq moddalar (Amara pora) dan farq qilgan holda, xushbo'y (aromatik) achchiq moddalar (Amara aromatica) deyiladi. Ba'zan achchiq moddalar o'simlik tarkibida shilliq moddalar bilan birgalikda uchraydi. U holda ular Amara moeilaginosa deyiladi. Shunga ko'ra tarkibida achchiq modda saqlovchi o'simliklar ham uch guruhga bo'linadi:

1. Tarkibida haqiqiy (chin) achchiq moddalarbo'lgan o'simlikIar (qoqi o'simligi, tillabosh va uchbarg - meniantes va boshqa o'simliklar).

2. Tarkibida achchiq moddalar va efir moyi bo'lgan o'simliklar (achchiq shuvoq, oddiy igir, sitruslar va boshqalar).

3. Tarkibida achchiq va shilliq moddalar bo'lgan o'simIiklar (isiandiya yo'sini Oishaynigi - setrariya) va boshqalar).

O‘simliklar dunyosida achchiq glikozidlar kam bo‘lib, ular erbahodoshlar (Gentianaceae), meniantdoshlar (Menyanthaceae), astradoshlar (murakkabguldoshlar) — Asteraceae (Compositae) va qisman yasnotkadoshlar (labguldoshlar) — Lamiaceae (Labiatae) oilasi vakillarida uchraydi.

Monoterpen (achchiq) glikozidlarning hammasiga xos sifat reaksiyalar va ular miqdorini aniqlaydigan usullar hozircha yo‘q. Shunga ko‘ra, monoterpen glikozidlar hozircha achchiq moddalar sifatida standartlashtiriladi, ya’ni ularning achchiqlik ko‘rsatkichi organoleptik usul —Vazitskiy usuli bilan aniqlanadi.

Achchiqlik ko‘rsatkichi deb, tekshirilayotgan achiq moddani suvdagi eritmasining yoki achchiq glikozidli o‘simliklardan tayyorlangan qaynatmaning sezilarli darajada achchiq maza beruvchi eng kichik miqdoriga (yoki konsentratsiyasiga) aytiladi.

2.4.1. Meniantes (uchbarg) bargi