Toshkent farmatsevtika instituti
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
|
0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI M .N . Ziyayeva, G.A. Sultonova TIBBIYOT TOVARSHUNOSLIGI 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi farmatsevtika institution talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etgan Professor X .S. Zaynutdinovning umumiy tahriri ostida Toshkent O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyoti 2008 G .U . Tillayeva — te x n ik a fanlari d o k to ri, p ro fesso r. Z.O. Nazarova — farm atsevtika fan lari d o k to ri, professor. R.Z. Ziyayev — farm atsevtika fanlari n o m z o d i, d o tse n t. T aqrizchilar: U shbu darslik 0 ‘zbekiston Respublikasi oliy va o ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi tasdiqlagan dasturga muvofiq yozilgan. D arslikda tibbiyot tovarshunosligining asosiy tushunchalari, tibbiyot tovarlarining tavsiflari bayon etilgan. Asosiy e ’tib o r tibbiyot tovarlarining assortimentini o ‘rganishga, sifat nazoratini o ‘tkazishga, m e’yoriy hujjatlarga binoan qutilash va saqlashga qaratilgan. M e’yoriy hujjatlaming turli toifalari, amaldagi standartlarga oid m a’lum otlar ta ’riflangan. Shifoxonalar va klinik-tashxis Iaboratoriyalariga m o'ljallangan tibbiy texnika, tibbiy asboblar va buyu m lam ing zam onaviy nam u nalari, eng yangi uskunalari tasvirlangan. “ F a rm a tsiy a ” va “ Kasbiy t a ’lim ” y o 'n a lish la ri b o 'y ic h a t a ’lim olayotgan farm atsevtika oliy o ‘quv yurtlarining bakalavrlariga h am d a tibbiyot o ‘quv yurtlari oliy malakali ham shiralariga moMjallangan. ISBN 978-9943-09-652-3 © 0 ‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi “ Fan” nashriyoti, 2008-yil. MUNDARIJA I bo‘lim Tovarsbunoslikning nazariy asoslari K i r i s h .....................................................................................................................9 1. Tovarshunoslik fani va uning vazifalari, m aqsadi 9 2. Tibbiyot tovarshunosligi tam o y illari................................................. 11 I BOB. Tovarlar, ularning tasnifi, assortimenti 13 1.1. Tovarlarva ularning tasnifi 13 1.2. Tovarlar assortim enti. Assortim ent ta sn ifi...........................................16 1.3. Assortim entning xususiyatlari va ko‘rsatkichlari.................................19 1.4. Tibbiyot tovarlarini tasniflash ................................................................20 II BOB. Tovarlarning sifati, ko‘rsatkichlari, iste’mol xossalari .........................................................................28 2.1. Asosiy tu s h u n c h a la r.................................................................................. 28 2.2. Sifatning xususiyatlari va ko‘rsatkichlari...............................................28 2.3. Tovarlar iste’mol xossalari va ko‘rsatkichlar nom enklaturasi 30 III BOB. Sifat nazorati va standartlash 36 3.1. Dori vositalar va tibbiy texnika, tibbiyot buyum larining sifatini nazorat qilish t i z i m i ................................................................. 36 3.2. Standartlashning um um iy savollari. Asosiy ta ’riflar 39 3.3. Standartlash m aqsadlari va vazifalari 41 3.4. Standartlash sohasida m e’yoriy hujjatlam ing toifalari, standartlar t u r l a r i ........................................................................................42 3.5. Xalqaro standartlar 45 3.6. Ekspluatasiya (foydalanish) hujjatlari................... ................................ 49 IV BOB. Materialshunoslik asoslari 54 4.1. Ashyolam ing x o ssa la ri.............................................................................. 54 4.2. M etallar, tasnifi, tibbiyotda ish latilish i................................................ 57 4.3. Zanglash va him oya-m anzarali q o p la m a la r.........................................60 4.4. Nom etall ashyolar va ulam i tibbiyotda ish latilish i............................ 62 4.5. P olim er a s h y o la r .......................................................................................64 S o ‘z b o s h i.....................................................................................................................7 3 V BOB. Tibbiyot tovarlarini qadoqlash va saqlash 70 5.1. Qadoq, uning tasnifi va q o 'y ila d ig a n talablar 70 5.2. Tara(idish) va qadoqlash vositalarining tasnifi 74 5.3. T a y y o r dori turlarini qadoqlash 75 5.4. Tibbiyot tovarlaming saqlanishiga qo'yiladigan talablar 78 5.5. Tovarlami rusumlash (markirovkalash)...............................................84 5.6. Yaroqlilik muddati 85 II bo‘lim Tibbiyot buyumlari va tibbiyot texnikasining tovarshunoslik tahlili VI BOB. BogMash ashyoiari va vositalari 88 6.1. Bog‘lash ashyolarining assortimenti va ularning sifatiga qo'yiladigan talablar 88 6.2. Momiq va uning sifat ko‘rsatkichlari....................................................90 6.3. Alignin 93 6.4. Doka va uning sifatiga qo‘yiladigan talablar 93 6.5. Tayyor bog‘lash vositalari va ularning assortim enti..........................95 VII BOB. Choklash ashyoiari...............................................................104 7.1. S o‘riladigan choklash ashyoiari 105 7.2. S o ‘rilmaydigan choklash ashyoiari..................................................... 108 7.3. Jarrohlik ignalari...................................................................................... 111 7.4. Tikish jarrohlik apparatlari 114 VIII BOB. Sanitariya-gigiyena va bemorlar parvarishi uchun buyumlar 118 8.1. Tibbiyotda ishlatiladigan rezina buyumlar 118 8.2. Naychasimon egiluvchan buyumlar 122 8.3. Narkoz va sun’iy nafas uchun egiluvchan tibbiyot buyumlari 126 8.4. Lateksdan tayyorlangan buyumlar 127 8.5. Bemorlar parvarishi uchun buyumlar 130 8.6. Rezina va lateksdan tayyorlangan buyumlami saqlash 136 IX BOB. Inyeksiya, transfuziya, infiiziya o ‘tkazish buyumlari va m oslamalari.....................................................139 9.1. Shprislar sifatiga qo'yiladigan talablar.............................................. 139 4 9.2. Naysim on ignalar. Troakarlar 141 9.3.Transfuziyavainfuziyamoslamalari 144 9.4. Q on yig'ish va saqlash konteynerlari 145 9.5. K o‘p marta ishlatiladigan shpris-qalam ............................................ 146 X BO B. Tibbiyot asboblar,tasnifi, assortim enti, sifatini baholash usullari ............................................................ 150 10.1. Um um iy jarrohlik asboblari, tasnifi, sifatini tekshirish usullari 151 10.2. Lazer qo'llaniladigan abdominal jarrohlik asboblari 180 10.3. Maxsus asboblar 184 10.4. Akusher-ginekologik asboblar 203 10.5. Urologik asboblar 209 XI BO B. Stomatologiya jihozlari asboblari va buyumlari 218 11.1. Stomatologiya jihozlari 218 11.2. Terapevtik stomatologiya asboblari.....................................................220 11.3. Jarrohlik stomatologiya asboblari 223 11.4. Yordamchi asboblar 225 11.5. Plombalash ashyoiari........................................................................... 225 XII BO B. Ko‘rishni tekshirish, tuzatish va himoyalash asbob va u sk u n a la ri ................................................................ 229 12.1. Ko‘z refraksiyasini aniqlashda ishlatiladigan asbob va qurilmalar............................................................................... 229 12.2. Ko'zning ichki bosimini o ‘lchaydigan asboblar........................... 231 12.3. Ko'zoynak gardishlari........................................................................... 232 12.4. Kontakt linzalar..................................................................................... 233 X III BOB. Kislorodli-nafas olish va narkoz a p p a ra tla ri ................ 236 13.1. Kislorod apparatlari .............................................................................. 236 13.2. 0 ‘pkaning sun’iy ventilatsiyasi va narkoz apparatlari...................238 13.3. Defibrillatorlar........................................................................................ 242 XIV BO B. Fizioterapevtik davolash a p p a ra tla ri .................................. 247 14.1. Elektrdavolash apparatlari .................................................................. 248 14.2. Elektrostimulatsiya apparatlari............................................................. 252 14.3. Yuqori chastotali apparatlar.................................................................254 5 14.4. Ultrayuqori chastotali — UVCH-terapiya apparatlari 254 14.5. Mikroto'lqinliterapiya apparatlari.....................................................256 14.6. Darsonvalizatsiya apparatlari...............................................................257 14.7 Ultratovush apparatlari 257 14.8. Aerozolterapiya apparatlari 259 14.9. Nur bilan davolash apparatlari .........................................................262 14.10. Suv bilan davolash jihozlari ........................................................... 266 XV BOB. Tashxis qo‘yish asbob-uskunalari va apparatlari. Monitoring tizimlari 271 15.1. Auskultatsiya va perkussiya asboblari hamda moslamalari 271 15.2. Qon bosimini o ‘lchash uskunalari 272 15.3. Biopotensiallami qayd etish apparat va uskunalari 274 15.4. Elektroensefalografiya uskunalari 278 15.5. Ultratovushli tashxis apparatlari 279 15.6. Endoskopik uskunalar........................................................................... 284 15.7. Rentgen tashxis va rentgenoterapiya apparatlari 291 XVI BOB. Kasalxona, klinik-tashxis laboratoriya jihozlari 304 16.1. Kasalxona jihozlari................................................................................ 304 16.2. Klinik-tashxis laboratoriya jihozlari 307 16.3. Ekspress-tekshiruvlar uchun asbob-uskunalar 309 16.4. Dorixona va laboratoriya yordamchi jihozlari.............................311 SO'ZBOSHI S o g ‘liqni saq lash tizim id a g i islo h o tla r — respublika a h olisi sa lo m a tlig in i m u h o fa za qilish tib b iy o t xizm a tin i m u stah kam lash va takom illashtirishni ta ’m in laydi, am bulatoriya-poliklinika, sh ifo - xonalar, sanitariya-gigiyena, farm atsevtika va boshqa muassasalarni qam rab oladi. B o zo r m unosabatlariga o 'tish davrida respu b lik am izn ing so g ‘- liqni saqlash so h a sid a tu b o ‘zgarish lar am alga osh irild i. T ib b iy x izm a t k o ‘rsatish n in g m arkazlash tirilgan tiz im i o ‘m id a yirik d is- trib yu ter k o m p a n iy a la r tash k il q ilin ib , a h o lig a b evo sita tib b iy d a v o la sh -p ro fila k tik a y o rd a m in i k o ‘rsatuvchi x u su siy tu zilm a la r shakllandi. SogMiqni saq lash tiz im i o ld id a k o ‘n d alan g b o 'lg an k o ‘plab vazifalam i hal etishda yuksak sam arali, xavfsiz va sifatli dori vositalari h am d a zam on aviy d avolash -tash xis asbob-uskunalariga, m ah su lot - larga b o ‘lgan eh tiyojin i t o ‘la q on d irish katta ah am iyat kasb etadi. Z a m o n a v iy tib b iy o t to v a r sh u n o slik n in g b irm u n ch a m u h im b o ‘lim lari va d a v olash a m a liy o tid a foy d alan ilad ig an h am d a sotish u ch u n d orixon alarga kelib tu sh a y o tg a n tib b iy to v a r la m in g k en g tarqalgan turlariga e ’tib o m i ja m la sh m aq sad id a tib b iy m aqsadli to v a r la m in g har b ir gu ru higa m a n su b aso siy vakillariga t a ’riflar berilgan. D avolash -p rofilak tik a m uassasalari kabinetlari va boMimlarida tib biyot tovarlarini qabul q ilish da zarurboM gan tib biy to va rla m in g sifatini tekshirish h am d a sin o v usullariga aloh id a e ’tibor qaratilgan. S h u bilan birga, darslikda tib biy tovarlar sifatini nazorat q ilish , u la m i standartlar va b o sh q a m e ’y o riy hujjatlar aso sid a qabul q ilish h am d a sa q lash sh a r t-sh a r o itla r in i ta n la sh , sh u n in g d e k , m etallar, sh ish a, rezin a va sh u k abilardan tib b iy m a h su lo tla r — b u y u m la r ishlab ch iq a rish ash yoiari va te x n o lo g iy a la rig a d o ir en g d olzarb m a ’lu m o tla r kiritilgan. 7 M azkur darslik bayon etilgan m a’lum otlar farmatsevtlar va oliy m a’lumotli hamshiralarga tibbiy tovarlami o'rganish, ulardan samarali foydalanish, qabul qilish, sifatini nazorat qilish va saqlash jarayonini to ‘g‘ri yo'lga qo ‘yish imkonini yaratadi. Darslik o ‘zining m azm uni va tuzilishiga ko‘ra 0 ‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’lim vazirligi tasdiqlagan “Tibbiyot tovarshunosligi” dasturiga mutanosibdir. Ushbu darslikning yaratilishida o ‘z hissalarini qo ‘shganlardan professor E.R. Toshm uham edov, professor Z.O. Nazarova, pro fessor B.Sh.Shoislomov, dotsent R.Z. Ziyayevlarga mualliflar o‘z minnatdorchiliklarini bildirishadi. Kitobning sifatini yaxshilashga qaratilgan h ar qanday tan q id iy fikr-m ulohazalar va istaklar mualliflar tom onidan qabul qilinadi va inobatga olinadi. I B O ‘L IM T O V A R S H U N O S L IK N IN G NAZARIY A SO SLA R I KIRISH 1. Tovarshunoslik fani va uning vazifalari, maqsadi Tovarshunoslik tovarlam ing iste’mol qiymatini o ‘rganuvchi alohida fan va mustaqil soha hisoblanadi. Tovar muayyan iste’mol xossalariga ega b o ‘lib, tovarshunoslik obyektini tashkil etadi. “Tovarshunoslik’' atamasining ta ’rif-tavsiflari behisob. Ulardan eng maqbuli “Tovarlaming iste’mol qiymatlari alohida fan sohasi predmeti — tovarshunoslikni tashkil etadi” Mazkur ta ’rif atam alarning keyingi ko‘plab ta ’riflar asosini tashkil qiladi. Oliy o ‘quv yurtlari o ‘qituvchilarining umumiy tovarshunoslik masalalari bo‘yicha Xalqaro nazariy konferensiyasi bayonotida quyidagi ta ’rif qayd etilgan: “Tovarshunoslik — tovarlaming iste’mol qiymatini o‘rgatuvchi tabiiy-ilmiy fan predm etidan iboratdir” “Tovarshunoslik” atam asi ikki so‘zdan tarkib topgan bo ‘lib “tovarshunoslik” (lot. Veda — bilim), ya’ni tovarlar haqidagi bilim degan m a’noni bildiradi. Faqat iste’mol qiymati mahsulotni tovarga aylantiradi, chunki insonning aniq ehtiyojlarini qondirishga qodirdir. Agar tovarning iste’mol qiymati iste’m olchining aniq talablariga javob berm asa, bunday tovarga talab b o ‘lm aydi, dem ak, maqsadga muvofiq foydalanilmaydi. Tovarshunoslik maqsadi — tovarning iste’mol qiym atini. shuningdek, tovar harakatining barcha bosqichlarida ularning o‘zgarishlarini tashkil etuvchi eng asosiy tasniflami o'rganishdan iborat. Tibbiyot tovarshunosligi tibbiyotning tashxis qo‘yish, kasal- likning oldini olish va davolash maqsadlari (tashxis, davolash, a ’zolam ing ayrim qism larini tuzatish yoki ulam i sun’iy qism va 9 a’zolar bilan almashtirish, tovar sifatini aniqlash, saqlashni nazorat qilish)da ishlatiladigan tibbiyot tovarlarining funksional xossalarini o lrgatadi. Tibbiyot tovarshunosligi predm eti ilm-fan va o ‘quv darsligi sifatida quyidagi vazifalarni hal qiladi: — iste’mol qiymatini tashkil etuvchi tibbiyot tovarlarining asosiy tasniflarini aniqlash; — tibbiyot tovarshunosligi tamoyillari va usullarini belgilash; — toifalash usullarini oqilona qo'llash yo‘li bilan tibbiyot tovarlari (TT) ni tizimlash; — h iso b -k ito b qilish m aqsadida T T ning assortim entini o'rganish; — TTni tayyorlovchi sanoat korxonasi va ushbu m ahsu- lotlardan foydalanuvchi tibbiyot m uassasasining assortim enti siyosatini tahlil qilish uchun TTning assortim enti ko‘rsatkich- larining xususiyatlarini o ‘rganish; — TTning assortim entini boshqarish; — hisob va jiddiy nazorat asosida tibbiyot tovarlam i to ‘g‘ri saqlashni amalga oshirish. TT fani bo ‘lg‘usi m utaxassislar— farm atsevtlarni tibbiyot tovarlarni (bem orlarni parvarish qilish buyum lari, bog‘lash vositalari, tikuv ashyoiari, asboblar va boshqalar) ishlatish, sifatini tekshirish, hisobini yuritish va saqlash ishlarini bajarishga tayyorlashni o ‘zining bosh vazifasi deb biladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining “ Fuqarolar sog‘lig‘ini muhofaza qilish to ‘g 'risid a” gi qonuniga muvofiq malakali tibbiy xizmat ko‘rsatishni ta ’minlash maqsadida, shuningdek tibbiy xizmatlar sifatini oshirish, sog‘lom avlodni larbiyalash, sogMiqni saqlash tizim in i m a m la k atd a am alga o sh irilay o tg an o ‘zgarishlarga muvofiqlashtirish uchun 0 ‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash tizim ini 1998—2005 yillarda isloh qilish Davlat dasturi qabul qilingan. M azkur D asturga m uvofiq respublikada yetarlicha jadal sur’atlarda zamonaviy tibbiyot va tashxislash asbob-uskunalari bilan ta ’minlanayotgan xususiy davolash-m uhofaza muassasalari tashkil etilmoqda. Ilgari Ь аф о etilgan va tibbiy xizmat ko‘rsatayotgan davolash — kasallikning oldini olish muassasalari oldida mavjud 10 asbob-uskunalarni va ish qurollarini zamonaviy, om m abop yangi asbob-uskunalarga almashtirish masalasi ko‘ndalang bo ‘lmoqda. Tabiiyki, ushbu barcha tadbirlar tibbiy tovarlarga talabni kuchaytiradi va ular bozorini kengaytiradi. Zamonaviy tibbiyotda qo‘llanilayotgan TTning nomenklaturasi juda xilma-xildir. Tibbiyot tovarshunosligi tibbiyot sohasida m utaxassislar tayyorlash uchun z a ru rb o ig a n yagona o ‘quv fani emas. M azkur fan boshqa o ‘quv fanlari qatori tabiiy-ilmiy va matematika fanlari — fizika, kimyo, biologiya, anatom iya, fiziologiya, m ikrobio- logiya, gigiyena, m atem atik a; u m um iy kasb-kor fa n la r — jarrohlik, terapiya, laboratoriya tashxisi, sog'liqni saqlashni tashkil qilish, iqtisodiyot va menejment va hokazolar bilan uzviy bog'liqdir. 2. Tibbiyot tovarshunosligi tamoyillari Tamoyil (prinsip — lot. Prihcpium — asos, ibtido) — u yoki bu nazariya, ta ’limot va faoliyatning asosiy qoidasi. Tibbiyot tovarshunoslikning tamoyillari quyidagilar: xavfsizlik, samaradorlik, mutanosiblik, o ‘zaro almashinuv, tizimlash. Xavfsizlik — inson hayoti, sog‘Iig‘iga ziyon yetkazishga bog‘liq b o ‘lgan, bunga yo‘l q o ‘yilmaydigan tavakkalchilikning yo‘qligiga asoslangan tovarshunoslik tam oyillarining asosiysi. Bu ayniqsa davolash, tashxis, muolajalar o ‘tkazish uchun foydalaniladigan tibbiy asboblar, uskunalar va apparatlarga tegishlidir. Ayni paytda tovarshunoslikda tovarlar va atrof-m uhit uchun xavfsiz tam oyiliga qad o q lash , tra n s p o rtd a tashish, saqlash jarayonlarida rioya qilinishi shart. Masalan, kislorodli yoki boshqa tibbiy gazlar bilan to ‘ldirilgan ballonlarni tashish va saqlashda atrof- muhitga nisbatan xavfsizlik tamoyiliga q at’iy rioya qilinishi zarur. Sam aradorlik — tovarlarni ishlab chiqarish, qadoqlash, saqlash, sotish va iste’mol qilish (foydalanishda) m o‘tadil natijaga erishishdan iborat tamoyil. Ushbu tamoyil TTning assortim ent turlarini shakllantirishda, shuningdek sifati va m iqdorini ta ’m inlashda muhim ahamiyatga egadir. Masalan, qadoqlash yoki saqlash samaradorligi zarur sifatda 11 saqlab qolingan tovarlam ing miqdori va m azkur jarayonlarga sarf- xarajatlar bilan belgilanadi. Mutanosiblik — TTning yaroqliligi, ko ‘ngilsiz o ‘zaro ta ’sirini vujudga keltirm aydigan, ham korlikda foydalanishga nisbatan jarayonlar yoki xizm atlarning foydaliligini belgilovchi tamoyil. 0 ‘zaro almashinuv — bitta tovar, jarayon yoki xizmat o ‘miga boshqa tovar, jarayon yoki xizmatning yaroqliligi, bir xil talablami bajarish m aqsadida foydalanishi bilan aniqlanadi. Tovarlaming o ‘zaro almashinuvi ular o ‘rtasida raqobat bilan belgilanadi va ayni paytda bu shunga o ‘xshash ehtiyojlam i turli xil tovarlar bilan to ‘ldirish imkonini beradi. Ayrim TTning tasniflari nechog‘li yaqin bo‘lsa, ular o ‘zaro almashinuvdan foydalanishga shunchalik yaroqli bo'ladi. Masalan, jarrohlikda ishlatiladigan pichoq vaskalpel. TT (m ahsulot, asbob, uskuna) ning yoki bu buyum larni butlovchi ayrim tovarlam ing ko‘zda tutilgan talablam i bajarish uchun boshqa uskuna o ‘rnida foydalanilishiga qodirligi o ‘zaro a lm a sh in u v c h i to v a rla m in g x ilm a -x illig i (a s so rtim e n ti)n i shakllantirishda m uhim aham iyat kasb etadi. Tizimlash (sistematizatsiya) — bir xil, o 'zaro almashinadigan tovarlar, ja ra y o n la r yoki xizm atlarning m uayyan izchilligini belgilashdan iborat tamoyil. Obyektlarning ko ‘p xilligini hisobga olgan tovarshunoslikdagi tizimlash — tartibga solish favqulodda m uhim ahamiyatga ega, chunki u o ‘zaro b o g ‘langan va o ‘zaro b o ‘ysingan to ifa la r (m untazam kategoriyalar) ga birlashtirish, muayyan reja b o ‘yicha qurilgan chizm ani tuzish imkonini yaratadi. Tizimlash tamoyili usullar guruhi asosiga qo'yilgan b o ‘lib, ular tarkibiga tovarshunoslikda keng qo ‘llaniladigan tenglashtirish (identifikatsiya), tasniflash, um um lashtirish va kodlashtirishlar kiradi. 12 Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|