Toshkent irrigatsiya va qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti 1 Loyihalar «O’zbek adabiyoti tarixi»

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO'JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
72
mustaqil va ayni paytda vorisiylik asosida yuzaga kelganligi. Har bir taraqqiYot bosqichining nafaqat
mavzu, g'oya va mafkuraviy jihatidan, balki voqelikni in'ikos ettiriShning o'ziga xos estetik tamoyillari tizimi
ekanligini asoslaSh.
Birinchi  bosqich  —  jadid  adabiYoti  (1900—1930-  yillar).  Xalqni,  millatni  jaholat  botqog'idan  marifat
osmoniga  olib  chiqiSh  g'oyalarini  olg'a  suriSh  va  bu  Yo'lda  amaliy  iShlarga  bel  bog'laSh  jadidchilik
harakatining  Ok  bosqichi  sifatida  (1900—1917-  yillar).  MarifatparvarHk  g'oyalariga  qo'Shimcha  milliy
ozodlik va mustaqillik g'oyalarining olg'a suriliShi jadidchilik harakatining taraqqiy etgan so'nggi bosqichi
sifatida (1918—1929- yillar).
Milliy  uyg'oniSh  g'oyalarining  paydo  bo'liShi,  milliy  teatrning«tug'iliShi»,  istiqlol  g'oyalarining  keng
tarqaliShida  mahalliy  matbuot  va  ijodiy  uyuShmalarning  o'rni.  Voqelikning  badiiy  idrok  etiSh  va  aks
ettiriShda  yangicha  estetik  tamoyillarning  yuzaga  keliShi;  adabiYotda  milliylik  va  xalqchilikning  qaror
topiShi,  obrazli  tafakkur  va  sodda  xalqona  uslubga  moyillik,  milliy  madaniy  meros  hamda  xalq  tili
boyliklariga ahamiyatning kuchayiShi.
Ikkinchi bosqich — Sho'ro adabiYoti (1930—1980-yillar). XX asr o'zbek adabiYotining uShbu taraqqiYot
bosqichi o'z navbatida ikki mustaqil bosqichdan taShkil topganligi:
a) adabiYotda siYosiy mafkura hukmronligining qaror topiShi va bu hukumronUkni tola tan oliSh bosqichi
(1930—1960-  yillar),  adabiYotning  sinfiy  vapartiyaviyUkkabo'ysundiriliShi,  sotsialistik  realizimning  Sho'ro
adabiYotidagi yagona ijodiy metod sifatida qabul qiliniShi, adabiYotda
sotsializm  va  sotsialistik  quruiSh  g'oyalarining  «tarannum»  etiliShi,  proletar  adabiYotning  boy-feodal
hamda, diniy klerikal adabiYotga qarShi aYovsiz kuraShga da'vat etiliShi, sotsialistik ideal va kommunistik
baynalmilallik g'oyalarining baralla ulug'laniShi. Bu davr adabiYotidagi g'oyaviylikning
kuchayiShi uning badiiylik jihatidan qaShShoqlaniShiga olib keliniShi.
Mamlakatda  peShqadam  ziYolilarning  qatag'on  qiliniShi,  adabiYotda  soxtalik,  Shoirbozlik  va  quruq
ritorikaning yuksak mavqega ega bo'liShi. «Shaklan milliy, mazmunan-sotsialistik adabiYot»larning sun'iy
bir-birlariga  yaqinlaShtiriSh  va  milliy  adabiYotlar  rang-barangligini  Yo'qotiShning  bir  vositasi  sifatida,
adabiYotni zamona maddohiga aylantiriSh, mamlakatni qudratli san'atga ega bo'lgan mamlakatga, qiShloq
xo'jaligini kollektiv xo'jaligiga aylantiriSh, savodsizlikni tugatiSh va
madaniy inqilobni amalga oShiriSh kabilarni adabiYotning boSh mavzuiga aylaniShi;
b) rivojlangan sotsializm Yoxud turg'unlik davri adabiYoti (I960—1989- yillar) bosqichi. UShbu davrda
mamlakat haYotida barqarorlik niqobi ostida turg'unlik holatining yuzaga keliShi, milhy adabiYotlarda
qiYofasizlik, hamiSha va har bir joyda dono kommunist obrazining etalon darajasiga
olib  chiqiliShi,  sotsialistik  mehnat  qahramonlari  obrazlarini  yaratiSh  adabiYotining  yetakchi  tamoyiliga
aylaniShi, bu tamoyilning ramziy, majoziy tasvir vositasi va usullari orqaii badiiy voqelikka aylantiriSh,
poeziya, drama va epik asarlarda rnillat va inson qismatining main ostida aks ettiriliShi. Tasvir Yoki ifodada
oaduy Shartlilik tamoyilinixig fcuchayiShi; badiiy tij va uslub borasida ijodkoriar tomonidan izianiShlai olib
boriliShi, ijod raaydomga yangi-yangi YoSh iste'dodJaming kiiib keiiShi, She'riyatda sarbast She'riy tizimi va
mansura  kabi  ShakUammg  paydo  bo'IiShi.  Turg'unlik  davrida  ijtimciy  haYotda  ulkan  o'zgariShlar  yuz
berganligi, ammo badiiy tafakkurda muayyan yevriliShlar, oig'a siljiShlar yuz berganligi ko'zga taShlanadi.
c)  Uchinchi  bosqich  —  istiqlol  davri  o'zbek  adabiYoti  (1990-  yil  hozirga  qadar).  O'zbek  xaiqi  rnilliy
rnustaqillikka eriShgach,milliy adabiYotning yangi taraqqiYot bosqichiga ko'farilganligi. bu ulkan hodisaniag
ijtimoiy  tarixiy  ildiziari.  Istiqlol  davri  o'zbek  adabiYotining  boSh  belgisi  uning  sinfiy,  paitiyaviy  va  davlat
adabiYoti emasligida, so’z san'atining hukmron mafkura quliigidan ozod etilganiigida, ijod ahlming erkin
ijodkorga, adabiYotning rang-baranglaShirva hamda uning haqiqiy vijdon iShiga aylanganligida. Hozirgi
o'zbek  adabiYotmmg  sof  badiiy  san'at  sifatida  etirof  etilaYotganligi,  uning  xalq,  millat
ma'naviyatiniyuksaltiriShdagi  o'mi  va  ahaniiyatining  har  qachongidan  koYa  oShganligi.  Istiqlol  davn
adabiyptining dastlabki vdilarda turg'unlikYolari nuqsonlarmi foSh etiShga yuz buriShi qonuniy adabiy
hodisa sifatida. Bu daw adabiYotida ijodkorga buyurtma berilmasligi, badiiy ijodnmg ko'ngil va viidon

---