Toshkent moliya instituti bank ishi va audit fakulteti bia-75 guruh talabasi jumayev feruzbekning moliyaviy hisob asoslari fanidan tayorlagan ishi mavzu: Mehnat va ish haqi hisobi

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI BANK ISHI VA AUDIT FAKULTETI BIA-75 GURUH TALABASI JUMAYEV FERUZBEKNING MOLIYAVIY HISOB ASOSLARI FANIDAN TAYORLAGAN ISHI
Mavzu:Mehnat va ish haqi hisobi
Mehnat va ish haqi hisobi haqida gaplashish juda muhim mavzu! Ish haqi hisobi, ishga qarshi ko'rsatilgan mehnatning mukofotini belgilashdan iborat. Bu, odamlar bilan tuzatilgan kelishuv sharti tarkibidagi muddat, ish natijalarini qanchalik samarali amalga oshirganligini va boshqa muhim parametrlarni o'z ichiga oladi.
Mehnat shartnomasi, yoki ish haqining asosiy manbai qo'llash masalalarini reglamentlash uchun ishqa olinadi. Bu shartnoma, ish haqini qanchalik mukofotda ifodalab berilishini, ish va odam resurslarini qanday taqsimlashning yoki ularga buyurtma berishning turini o'z ichiga oladi.
Ish haqining hisoblanish qoidalari va shartlari har bir mamlakatda o'zaro turlicha o'zgarishi mumkin. Bu yerda juda ko'p faktorlar (kelishuv shartlari, ishning xulosalarining samaradorligi, ish maoshining tuzilishi va boshqalar) o'z ishini bajaruvchi tomonidan va haqiqatan ham sarflangan mehnatning qiymatini ta'minlaydi.
Mehnat va ish haqini hisoblash usuli mamlakatlar va sohalarga bog'liq o'laroq, chunki har bir mamlakatning o'z belgilash usullariga ega bo'lishi mumkin. Bu qabul qilingan hisoblash usulini chuqur o'rganib, ushbu mazkur qoidalar to'g'risidagi ma'lumotlarni topish juda muhimdir.
Ish haqi hisoblashda qo'llaniladigan turli usullar mavjud bo'lib, ular odatda mavzu bo'limlarini o'z ichiga olganlar (masalan, oylik, to'lov va ko'pchilik mamlakatlarda kelishuv shartnomasidan kelib chiqadiganlar) bilan bir qatorda ko'rinadi.
Endi, sizga bir misolni ko'rsatishim mumkin. Misol uchun, Shtatlarda ish haqini hisoblash uslubi mavjud. Odatda, ba'zi Shtatlarda ishning soatlik darajasi, tartibiy darajasi yoki hech bo'lmaganda xizmat muddati va ish turlari ajratiladi. Bu faktorlar, har bir kishining ish haqini belgilashda o'z manzilini qo'lga kiritadi.
Bundan tashqari, ish haqini belgilashda bozordagi ish qo'shimchalari, ish sathidagi ish o'rinlari, ishning standartlari va boshqalar keskin ko'rsatuvlar juda muhim ahamiyatga ega.
Mehnatga haq to‘lashning ishbay - mukofot shaklida ish haqini hisoblashda oddiy ishbay narxlardan tashqari belgilangan ko‘rsatkichlarni bajarganligi yoki ortig‘i bilan bajarganligi uchun qo‘shimcha ravishda mukofot hisoblanadi. Ishbay ish haqiga asosan mukofot haqiqatda ishlagan vaqtga nisbatan hisoblanadi. Masalan, ishchi bir oyda 120 dona buyum ishlab chiqardi, buyumning mehnat sig‘imi - 1,7 kishi/soat, mahsulot birligining narxi 10000 so‘m; ishlab chiqarish normasini bajarish bo‘yicha ishbay ish haqidan 5%, har bir normadan ortiqcha bajarilgan foizga ishbay ish haqidan 1% mukofot nazarda tutilgan. Ishchi 8 soatdan 24 smena ishladi. O‘z navbatida ishbay ish haqi 1200000 so‘mni (120x10000) tashkil etdi.
Qismlarni qayta ishlashga 192 soat (8 soatdan 24 smena) sarflangan. Buyumning mehnat sig‘imi - 1,7 kishi/soat, shu sababdan vaqt normasi 106,3% ((120x1,7)/(24x8)x100) bajarilgan.
Normani bajarganligi uchun ishbay ish haqidan 5% miqdorida, ya’ni 60000 so‘m (1200000x5%) mukofotni to‘lash talab etiladi. Reja 6,3% ga ortig‘i bilan bajarilganligi uchun qo‘shimcha ravishda yana mukofot 75600 so‘m (1200000x6,3%) to‘lanadi.
Ishchining umumiy ish haqisi 1335600 so‘mni (1200000+60000+75600) tashkil etadi. Ishbay - progressiv shaklida mehnatga haq to‘lash belgilangan normalar doirasida oddiy ishbay narxlarda hisob - kitob qilinadi, normadan ortiqcha qismiga oshirilgan narxlarda hisob - kitob qilinadi. Masalan, dastlabki normani 1-10% ga ortiqcha bajarilishi ishbay narxlar 20% ga oshiriladi, ortiqcha bajarilish 10-30% ni tashkil etsa narxlar 30% ga oshiriladi va h.k. Akkord - barcha ishlarni bajarish muddati va summasini umumlashtirib ularni kompleks baholash. Jamoa ishbay shaklida butun brigada ish haqi miqdori haqiqatda bajarilgan ishni hisobga olgan holda va uning narxidan kelib chiqib aniqlanadi hamda har bir ishchiga to‘lov esa butun brigada tomonidan yaratilgan mahsulot hajmi va umumiy ish hajmida mehnatining miqdori va sifatiga bog‘liq bo‘ladi
Egri ishbay shakli odatda yordamchi ishlarni bajaruvchi ishchilarning ish haqi miqdorini hisoblashda qo‘llaniladi: ish natijalari asosiy ishlab chiqarish mehnati samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi texnologik uskunani sozlovchi, ta’mirlovchi, yordamchi master va boshqalar.
Vaqtbay ish haqida ishchining ish haqi uning haqiqatda ishlagan vaqti hamda lavozim okladi (tarif stavkasi)dan kelib chiqib belgilanadi. Belgilangan oyda ish barcha ish kunlarida to‘liq ishlasa ish haqi to‘liq tulanadi. Shuningdek mehnat haqi oyda to‘liq ishlagan kunlari uchun mehnatga haq to‘lashning Yagona tarif setkasining razryadidan kam bo‘lmasligi kerak. O‘z navbatida, mehnatga haq to‘lashning vaqtbay shakli oddiy-vaqtbay va vaqtbay-mukofot tizimlariga bo‘linadi. Oddiy vaqtbay shaklida mehnat haqi hisobini yuritishda tarif stavkasi yoki shtat jadvaliga asosan mansab maoshlari asos qilib olinadi. Oddiy vaqtbay usuli ishchining bevosita ishlagan vaqt miqdoriga bog‘liq.1 Soatbay va kunbay mehnat haqi shakillarini vaqtbay tizimning turli hil ko‘rinishi sifatida farqlashadi. Ish haqi miqdori soatbay(kunbay) mehnat haqi stavkasini haqiqatda ishlagan soatlarga(kunlarga) ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi.
Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay -mukofot shaklida tarif stavkaga asosan beriladigan ish haqidan tashqari, korxona ishlab chiqilgan mukofotlash to‘g‘risidagi nizomga, jamoat shartnomasiga yoki korxona rahbari buyruqiga asosan miqdor va sifat ko‘rsatkichlarini bajarganligi uchun qo‘shimcha ravishda mukofot berish ko‘zda tutiladi.