Toshkent moliya instituti buxgalteriya fakulteti

2. Maktabgacha ta’lim xarajatlarini moliyashtirish mexanizmi

O`zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to`g`risida‖gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq muddati 9 yil bo`lgan umumiy o`rta ta‘lim uzluksiz ta‘lim tizimining majburiy mustaqil turi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida umumiy o`rta ta‘limni tashkil etish va umumiy o`rta ta‘lim muassasalarining faoliyatini amalga oshirish Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15-martdagi 140-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Umumiy o`rta ta‘lim to`g`risidagi Nizom‖191 bilan tartibga solinadi. Umumta‘lim muassasasi yuridik shaxs hisoblanadi va o`z ustaviga, mustaqil balansiga, shaxsiy g`azna hisobvaraqlariga (davlat ta‘lim muassasalari uchun), bank hisobraqamlariga, o`z nomi ko`rsatilgan muhrga, shtampga va blankalarga ega bo`ladi. Umumiy o‘rta ta‘limning maqsadi – Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq har bir shaxsning ta‘lim va tarbiya olishdagi konstitutsiyaviy huquqini ro‘yobga chiqarish Umumiy o`rta ta‘lim o`quvchilarga bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko`nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo`naltirishga va ta‘limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi.Davlat umumta‘lim muassasalarida umumiy o`rta ta‘lim olish bepul amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta ta‘limning maqsadi – Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq har bir shaxsning ta‘lim va tarbiya olishdagi konstitutsiyaviy huquqini ro‘yobga chiqarish.
Bolalar maktabgacha ta'lim muassasalarining tasnifi keng va murakkab. Tayyor bo'lmagan shaxs bilan, xususan ota-onalar oson emas. Bog'lar turlari ularning mulki shakli, faoliyat yo'nalishi, pedagogik dasturi bilan belgilanadi. Har bir institutlar guruhi o'z sinflarini, turadi va hokazolarni taklif etadi.
Mulk turlari bo'yicha bolalar bog'chalari
Ushbu guruhning maktabgacha ta'lim muassasalari bo'linadi:

• 
  davlatda
  
• 
  idoraviy
  
• 
  xususiy (tijorat)
  

Birinchisi davlat tomonidan boshqariladi. Ikkinchisi, ma'lum bir tashkilot xodimlarining bolalari uchun alohida yaratilgan. Nazorat u tomonidan amalga oshiriladi. Savdo yoki xususiy, bog'lar bugungi kunda "markazlar" deb nomlangan bolalar taraqqiyoti" Rasmiy ravishda to'la bog'langan bog'ga aylanish uchun, muassasa murakkab byurokratik protsedura orqali o'tishi kerak. Xususiy bog'lar an'anaviy va oilaga bo'lingan.
Xususiy bolalar bog'chalari davlatga yaxshi alternativa, bu shunchaki ko'proq pul to'laydi. Yaxshi tashkil etilgan xususiy bog'lar o'z mijozlariga bolani boladan kechgacha, o'qituvchilar, o'quvchilar, individual yondashuv, xonadagi kam sonli bolalar va boshqa jozibalar bilan birga bo'lishadi. To'g'ri, kasallik bo'lsa, pul har doim ham qaytarilmaydi yoki hatto qayta hisoblamang.⁸
Uy bolalar bog'chalari deb ataladigan uy bolalar bog'chalari, masalan, 1-qavatdagi kvartira binolari kabi tashkil etilgan. Xuddi shu xonada bolalar boshqa uyquni o'ynashadi, uchinchi o'rinda ovqatlaning va, albatta, hammom bilan hojatxona bor. Uy yaqinidagi muntazam platformada yurish yoki imkoniyat bo'lsa, qoplanadi. Ular odatda tez-tez uchraydi, ammo bu hali ham litsenziyalanmagan faoliyat emas, balki tekshirish organlari tomonidan nazorat qilinmaydi va barcha javobgarlik tashkilotchilarning elkasida yotadi. Bundan tashqari, odatda bunday bog'larda kutilmagan bog'larda doktorlik mavjud emas.
Yakka tartibda uylar, kottejlar, kottejlar va ularda juda ko'p narsalarda joylashgan bolalar bog'chalari mavjud ko'proq joylar Bolalar uchun, shuningdek o'z uy maydoni mavjud. O'yin maydonchasi.
Bola davlat bog'iga yo'llanma bermagan vaziyatda va ota-ona ishga kirishingiz kerak bo'lgan imkoniyatlarni qidirish kerak. O'zingiz tanlagan narsangiz, bolasi xafa bo'lganmi yoki yo'qmi, uning qashshoqligi haqida bolani qanday javob berishini kuzatishga harakat qiling.
Umumiy o`rta ta‘lim o`quvchilarga bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko`nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo`naltirishga va ta‘limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasida 10069 ta umumiy o`rta ta‘lim muassasalari faoliyat yuritadi. Umumta‘lim maktablariga ajratilgan byudjet mablag`lari davlat byudjetining ta‘lim tizimiga ajratilayotgan jami xarajatlarning qariyb 60 foizini tashkil qiladi
Umumiy o`rta ta‘lim boshlang`ich ta‘lim (I-IV sinflar) hamda umumiy o`rta ta‘lim (I-IX sinflar) bosqichlaridan iborat bo`lib, kunduzgi ta‘lim shaklida amalga oshiriladi. Boshlang`ich ta‘lim o`quvchilarda o`qish, yozish, sanash, o`quv faoliyatining asosiy malaka va ko`nikmalari, ijodiy fikrlash xislatlari, o`zini o`zi nazorat qilish, nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiena va sog`lom turmush tarzi asoslarini egallashni ta‘minlashga yo`naltiriladi.⁹
Muassis yoki u vakolat bergan organ maktabgacha ta’lim muassasasiga mol-mulkni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda birkitadi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga birkitilgan mol-mulk uning tezkor boshqaruv huquqida bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi o‘ziga birkitilgan mol-mulkni va xarajatlar smetasi bo‘yicha o‘ziga ajratilgan mablag‘lar hisobiga sotib olingan mol-mulkni qonun hujjatlariga muvofiq tasarruf etadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘z tasarrufidagi pul mablag‘lari bilan javob beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyati uning muassisi tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq moliyalashtiriladi. Muassislari mahalliy davlat boshqaruvi va davlat hokimiyati organlari bo‘lgan davlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyati davlat budjeti mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladi.
Quyidagilar maktabgacha ta’lim muassasasi mol-mulkini va moliyaviy resurslarini shakllantirish manbalari hisoblanadi:

• 
  budjet mablag‘lari va budjetdan tashqari mablag‘lar;
  
• 
  boshqa jismoniy va yuridik shaxslarning ixtiyoriy ehsonlari hamda maqsadli badallari;
  
• 
  qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar.
  

Bolalarning maktabgacha ta’lim muassasasida bo‘lishi uchun to‘lov miqdori va uni to‘lash tartibi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi. To‘lov belgilangan tartibda bank muassasalarida ochilgan hisob raqamlariga to‘lanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasini moliyalashtirish tasdiqlangan, belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan xarajatlar smetasiga muvofiq amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga budjetdan tashqari qo‘shimcha mablag‘larning jalb etilishi budjetdan moliyalashtirishning kamayishiga olib kelmaydi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi o‘z moliya-xo‘jalik faoliyatini budjet mablag‘lari va budjetdan tashqari mablag‘lar doirasida amalga oshiradi. Oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasiga mol-mulk qonun hujjatlarida belgilangan tartibda biriktiriladi. Oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi o‘ziga biriktirilgan mol-mulkni va o‘ziga ajratilgan mablag‘lar hisobiga sotib olingan mol-mulkni qonun hujjatlariga muvofiq tasarruf etadi. Maktabgacha ta’lim vazirligining hududiy organlari tomonidan oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyati uchun zarur bo‘lgan jihozlar, asbob-uskunalar va o‘quv materiallari beriladi. Mazkur jihozlar va o‘quv materiallaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanish va ularning saqlanishiga oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi javob beradi. Oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyati qonun hujjatlariga muvofiq muassisning mablag‘lari hamda O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti hisobidan ajratiladigan subsidiyalar hisobidan moliyalashtiriladi. Oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalariga quyidagi maqsadlar uchun O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan subsidiyalar ajratiladi:

• 
  tarbiyachi va yordamchi xizmatlariga tegishli toifa bo‘yicha qisqa muddatli yoki 9-soatlik davlat maktabgacha ta’lim muassasalari uchun belgilangan mehnatga to‘lanadigan haqqa teng shartlarda va hajmlarda ish haqi to‘lash;
  
• 
  davlat maktabgacha ta’lim muassasalari uchun belgilangan normativlar bo‘yicha ovqatlanish, yumshoq inventar, anjomlar va dori-darmonlarga ajratilayotgan miqdorlarda xarajatlarni qoplash;
  
• 
  Oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa mablag‘lar hisobidan ham moliyalashtirilishi mumkin.
  

Bugungi kunga kelib ilg`or xorijiy mamlakatlar tajribasi asosida umumiy o`rta, o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. Bu chora-tadbirlar doirasida, shuningdek, 2017- 2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasining ustuvor vazifalarini amalga oshirish maqsadida 2018-2019- o`quv yilidan boshlab majburiy umumiy o`rta va o`rta maxsus ta‘lim umumta‘lim maktablarida, shu jumladan, ixtisoslashtirilgan maktablarda, ixtisoslashtirilgan san‘at va madaniyat maktab-internatlarida, ixtisoslashtirilgan olimpiya zaxiralari maktab-internatlarida hamda akademik litseylarda uzluksiz va 11 yillik muddatda amalga oshiriladi. Davlat umumta‘lim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobidan amalga oshiriladi:  O`zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag`lari;  umumta‘lim muassasasining tadbirkorlik faoliyatidan, qonun hujjatlarida taqiqlanmagan shartnoma asosida pullik xizmat ko`rsatish, bino va inshootlarni, jihoz va anjomlarni ijaraga berishdan olingan daromadlar;¹⁰
 jismoniy va yuridik shaxslarning qonun bilan taqiqlanmagan homiylik xayriyalari, mahalliy hamda xalqaro tashkilotlarning grantlari;
¹¹  qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar