Toshkent moliya instituti “byudjet xisobi va davlat jamg’armalari” fakulteti
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
qishloq xojaligi tarmoqlarini rivojlanishida investitsiyalarni jalb etishning zamonaviy yonalishlari
|
18
1.3. Qishloq xo’jalik tarmoqlarini investitsiyalash bo’yicha xorij tajribasi
Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning investitsiya bozorini boshqarishdagi ko’p tajribalari 1929 - 1932 yillarga to’g’ri keluvchi Buyuk depressiya davri nomini olgan vaqtdan boshlangan. Shuningdek, G’arbiy Evropaning urushdan keyingi yillarda olib borgan investitsiya siyosatidagi tajribasi ham ahamiyatlidir. Qayd etish kerakki, iqtisodiyotning real tarmoqlariga, shu jumladan qishloq xo’jaligiga kapital qo’yilmalarni kiritishni davlat tomonidan tartibga solish usul va uslublari ham iqtisodiy, ham boshqaruv tabiatiga ega. Masalan, AQShda 2 – jahon urushi yillarida qishloqlarga qishloq xo’jalik texnikasi ma’lum normalar asosida taqsimot qilingan; shu yillarda dunyoning ko’plab mamlakatlarida oziq – ovqat va qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning daromad ko’rsatkichlari qattiq nazorat ostiga olingan. Hozirgi
vaqtda investitsiya bozori davlat
tomonidan quyidagi yo’nalishlarda tartibga solinadi: a) daromadlarni qayta taqsimlash; b) YaIM strukturasiga ta’sir qilish maqsadida resurslar taqsimotini korrektirovka qilish; v) iqtisodiyotni barqarorlashtirish. 10
Agar daromadlarni qayta taqsimlash orqali qishloq xo’jaligining investitsiya jamg’armasini tashkil etuvchi daromadlarning minimal darajasini hosil qilish imkoniyati tug’ilsa, narxlar darajasini ushlab turish, ya’ni narx – navo siyosati vositasida qishloq daromadining oshishi qo’llab – quvvatlanadi, shuningdek, qishloq xo’jalik mahsulotlarining bozordagi taklifi oshadi. Resurslar taqsimotidagi davlat siyosati qishloq xo’jalik mahsuloti ishlab chiqaruvchilariga kapital bozorida ularga maqbul shartlarda ishtirok etishning makroiqtisodiy sharoitlarini yaratib beradi. Davlat ushbu masalani hal etishi uchun katta institutsional “maydon”ga aylanishi kerak. Bunda davlat fond bozori
10 Zinchenko A.P. Selskoxozyaystvennie predpriyatiya: ekonomiko-statisticheskiy analiz / A.P. Zinchenko. – M.: Finansi i statistika, 2002. – 160 s.
19
institutlarining faoliyatini boshqarishdan tortib zahira – ombor masalalari va boshqalar yuzasidan ish olib borishgacha bo’lgan amallarni bajaradi. Turli manbalardagi ma’lumotlarga tayanib, qishloq xo’jaligidagi investitsiya faoliyatini boshqarishning quyidagi 2 ta zamonaviy modelini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) AQSh modeli; 2) Evropa modeli. Qishloq xo’jaligidagi investitsiya faoliyatini boshqarishning Amerika modeli AQSh va Kanada davlatlari uchun xos bo’lib, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarni qo’llab – quvvatlashda ular uchun eng maqbul shart – sharoitlarni ta’minlash kontseptsiyasiga asoslangan. Masalan, AQSh federal byudjetidan qishloq xo’jaligiga ajratiladigan assignatsiyalar to’g’ridan – to’g’ri pul to’lovi ko’rinishida amalga oshiriladi: imtiyozli kreditlar, qishloqlarga investitsiyalar uchun soliq imtiyozlari, kredit qaytarish muddatlarini uzaytirish va b. q. Bunda davlat kreditlash sistemasi qishloqlarga tijorat banklari va sug’urta kompaniyalari tomonidan berilgan jami ssudalarning yarmidan ko’proq qismini egallaydi. Qishloq sektorga yo’naltiriladigan moliyaviy vositalar ta’minlangan moliyaviy qo’yilmalar dasturi orqali ajratiladi. Amerika qishloqi davlat tomonidan quyidagi yo’nalishlar bo’yicha qo’llab – quvvatlanadi: 11
soya, kungaboqar, qand lavlagi va boshqa mahsulotlar etishtirish uchun) va qishloqlar daromadini ko’tarish uchun davlat xarajatlari – 25,2 mlrd.doll. 2. Davlat sug’urtasi uchun – 17 mlrd. doll. 3. Kichik biznes va kooperativlarni qo’llab quvvatlash dasturi uchun – 1.2 mlrd. doll. AQShda qishloq xo’jaligidagi investitsiya jarayonlari soliqqa tortish tizimi orqali ham boshqariladi. Soliq tizimidagi imtiyozlar qishloq xo’jaligidagi mahsulotni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, samaradorligini oshirishga, erning hosildorligini oshiruvchi muhitni ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, qishloqlar uchun daromad solig’i boshqa ishlab chiqaruvchilarnikidan farqli
11 http://www.planetadisser.com sayti ma’lumotlari 20
o’laroq, real daromadlar olingandan keyingina hisoblanadi, boshqa biznes turlarida esa moliyalashtirish rejasidayoq ko’zda tutiladi. Qishloqlar olingan daromadidan barcha joriy xarajatlarni, xattoki ular mahsulot ishlab chiqarishga bevosita bog’liq bo’lmasa ham, chegirib tashlash huquqiga ega bo’lib, ushbu yo’l bilan ular haqiqiy (sof) daromadning miqdorini belgilab oladilar. Qishloqlarning soliqqa tortiladigan daromadlari miqdorini minimallashtirish maqsadida ularga ba’zi bir xil turdagi qo’yilmalarni ishlab chiqarish vositalari sifatida hisoblab (chorva mollari bosh sonini oshirish uchun qoramollarni sotib olish, vino mahsulotlari olinuvchi ekinlarni ko’paytirish va tabiatni muhofaza qiluvchi tadbir xarajatlari uchun) joriy xarajatlar tarkibiga kiritish va yil davomida ularni butunlay o’chirib yuborishga ruxsat etiladi. Melioratsiya xarajatlari, er va suv resurslarini himoya qilish va qoramollarni boqish xarajatlari soliqqa tortilmaydi hamda daromadning umumiy miqdori o’sishini ta’minlaydi. Qishloq xo’jaligidagi investitsiya bozorini boshqarishning davlat siyosati ipotekali moliyalashtirish shakllangan vaqtlarda, ayniqsa jadal rivojlandi. Mazkur siyosat tarkibiga quyidagilar kiradi: – qishloq xo’jaligidagi ipoteka kreditlarining qaytarilmaslik xatarini ta’minoti bo’lgan qimmatbaho qog’ozlarning jozibadorligini oshirish; – qishloq xo’jaligiga institutsional investorlarning o’zoq muddatli qo’yilmalarini kiritish; – ipoteka kreditlari bilan ta’minlangan qimmatbaho qog’ozlar muomalasining mexanizmi; – qishloq xo’jaligidagi ipoteka qog’ozlarini emissiya qilish va sotish vositasida ish olib boruvchi birlamchi kreditorlarni qayta moliyalash, bu ularning bozordagi likvidligini oshirish imkonini beradi. Qishloq xo’jaligidagi kapital oqimlarini boshqarish natijalarining ahamiyatli qirrasi samarali investitsiya yig’imi va jamg’armasi sistemasining vujudga kelishi bilan namoyon bo’ladi. Investitsiya jamg’armasi va moliyaviy resurslar transformatsiyasida, ya’ni “uzun” pullarda asosiy vazifa mamlakatning salohiyatidan kelib chiqadi. Mamlakatdagi investitsiya faoliyatini rivojlantirish 21
resurslarni u yoki bu xo’jaligiga to’g’ri yo’naltirish bilan xarakterlanadi. Bu qishloq xo’jaligini rivojlantirishga mo’ljallangan turli maxsus fondlarni tashkil qilish va shakllantirish imkonini beradi. Masalan, Bozorni quvvatlash Fondi orqali AQSh qishloqlarining xarid qobiliyatini qo’llab – quvvatlashga 1 mlrd. doll. atrofida mablag’ sarf etilgan. Shunisi diqqatga sazovorki, AQShda qishloq xo’jaligiga aloqador fondlar o’z faoliyatlarini amaldagi imtiyozli soliq tizimi doirasida amalga oshiradilar. AQSh hukumatining qishloq xo’jaligidagi investitsiya faoliyatiga oid siyosati ko’p qirrali bo’lib, bunda boshqaruv birliklari – shtatlarini boshqarish metodlari va usullarining darajasi ham alohida ahamiyatga egadir. Shtatlar boshqaruvining nizomida qishloq xo’jaligini iqtisodiy jihatdan rag’batlantirishning moliyaviy va nomoliyaviy dastaklari belgilangan bo’lib, ular orasida investorlarga beriladigan nomoliyaviy imtiyozlar katta ahamiyatga egadir: – er uchastkalarini tekin yoki past narxlarda taqdim etish; – infrastrukturaning imtiyozli ta’minoti; – loyihaviy – tadqiqot ishlarini olib borish uchun yordam; – ishchi kuchini tayyorlash; – xo’jaligida axborot xizmati ko’rsatishni qo’llab – quvvatlash. Yuqoridagi nomoliyaviy dastaklar qishloq iqtisodiyotdagi kapital oqimini to’liq barqarorlashtira olmaydi, shuning uchun qishloq biznesni olib borishning aniq shartlarini belgilab olish talab etiladi. Qishloq xo’jaligidagi investitsiya faoliyatini boshqarishning amerika modeliga xos bo’lgan boshqa ba’zi qirralarni AQShga qo’shni bo’lgan Kanada davlatining tajribalarida ko’rish mumkin. Kanadaning tabiiy – iqlimiy, iqtisodiy shart – sharoitlari qishloq xo’jaligini boshqarishda agrobiznesdagi kapital oqimini barqarorlashtirishga qaratilgan bo’lib, bu qishloq xo’jalik mahsulotlarini raqobatbardoshligini va ichki bozorda xaridorgirligini ta’minlaydi. Yaqin vaqtlargacha Kanadadagi qishloq bozorni boshqarishning asosiy jihati kapital va mahsulotni joylashtirish chegarasining mamlakat regionlari o’rtasida o’rnatilishi hisoblanardi. Hozirgi vaqtda Kanadada huquqiy – qonuniy asoslarning qabul 22
qilinishi bilan yagona investitsiya muhiti vujudga kelib, kapital va mahsulotni mamlakatning barcha regionlarida harakatlanishining universal qoidalari o’rnatildi. Yagona investitsiya muhiti kanadalik qishloqlarni ularning asosiy raqobatchilari bo’lgan AQSh qishloqlari bilan raqobatbardoshligini o’sishini ta’minlaydi. Kanadaning qishloq xo’jaligi xo’jaligisidagi siyosatining asosiy xususiyati shundan iboratki, hukumat oziq – ovqat va qishloq xo’jalik mahsulotlari savdosini boshqarishni to’g’ridan – to’g’ri emas, balki bevosita ishlab chiqaruvchilar assotsiatsiyasi va kooperativ uyushmalari orqali amalga oshirganligidadir. O’z navbatida ular orqali davlat subsidiya va dotatsiya berish bilan, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining kreditlarini davlat kafilligi bilan ta’minlagan.
Download 0.67 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|