Toshkent moliya instituti “byudjet xisobi va davlat jamg’armalari” fakulteti
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
qishloq xojaligi tarmoqlarini rivojlanishida investitsiyalarni jalb etishning zamonaviy yonalishlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xulosa
- I-BOB.
- Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida investitsiyalarni jalb etishning nazariy asoslari
|
Uchinchi
bobda qishloq
xo’jalik tarmoqlarini investitsiyalashni takomillashtirish istiqbollariga bag’ishlanib unda, qishloq xo’jalik tarmoqlariga investitsiyani jalb etish bilan bog’liq muammolar va ularni hal etish yullari, qishloq xo’jalik tarmoqlarini investitsiyalarni jalb etish istiqbollari urin olgan. Xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlar asosida umumiy xulosa va takliflar keltirilgan.
9
QISHLOQ XO’JALIGI TARMOQLARINI RIVOJLANISHIDA INVESTITSIYALARNI JALB ETISHNING NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI 1.1. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida investitsiyalarni jalb etishning nazariy asoslari
Investitsiya siyosati har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishi va unda ishlab chiqarishni kengaytirishning eng asosiy yo’nalishlaridan biridir. Shunday ekan, milliy iqgisodiyotni har tomonlama rivojlantirish faol investitsiya siyosatini yurgizishni talab qiladi. Bu o’z navbatida, respublikada chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishni ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot sohalariga tashqi va ichki investitsiyalar oqimini faollashtirish iqtisodiy yuksalishning yangi bosqichini boshlab beradigan asosiy omil hisoblanadi. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «Vatanimizning kelajagi, uning jahon iqgisodiy aloqalari tizimidagi o’rni investitsiyalarga bog’liq bo’lib turibdi», deb bejiz ta’kidlamagan edilar. Shunga ko’ra, iqgisodiyotni faol rivojlantirish keng miqyosdagi investitsiyalarni talab qiladi. Demak, investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi va uning taraqqiyotini ta’minlovchi kuch ekan, barcha imkoniyatlarimizni ishga solib iqtisodiyotimizga yo’naltiriladigan investitsiyalar hajmini oshirishimiz lozim. Shu bois investitsiya faoliyati to’g’risida so’z yuritishdan avval bu sohaga oid ba’zi bir atamalar (investitsiya, kapital qo’yilma, xorijiy investitsiya) mohiyatini aniqlab olishimiz zarur bo’ladi. Misol uchun, sobiq sovet yillarida «investitsiya» va «kapital qo’yilmalar» tushunchalari bir xil mazmunda talqin qilinib kelinardi. Bunday hollarda kapital qo’yilmalar deganda asosiy fondlarni vujudga keltirish va takror ishlab chiqarish, mavjud quvvatlarni ta’mirlash va ularni kengaytirishga mablag’lar solish deb tushunilardi. Bu unchalik to’g’ri 10
emas, chunki mablag’lar aylanma aktivlarga ham, nomoddiy aktivlarning ayrim turlariga ham, turli moliyaviy vositalarga ham solinadi. Hozirga qadar «investitsiya» tushunchasi mohiyatini iqtisodchi olimlar turlicha talqin qilib keladilar. Ayrim iqtisodchilar uni «tadbirkorlik faoliyatiga daromad olish maqsadida safarbar etilgan barcha turdagi boylik» deb tushunsalar, ayrimlari lotincha «invest» so’zining aynan tarjimasi «solish» degan ma’noni bildirishidan kelib chiqqan holda «kapital solish» bilan birday qilib ta’riflaydilar. Xususan, Nobel mukofotining iqgisodiyot bo’yicha laureati bo’lgan U. F.Sharpning eng ommabop
hisoblangan «Investitsiya» darsligida - «Investitsiyalar kelgusida (ehtimol nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida hozirgi vaqtda muayyan qiymatlikdan voz kechishdir» 1 , - deb ta’riflanadi. «Investitsiyalash» atamasining ma’nosini bu qo’llanma muallifi quyidagicha sharxlaydi: «Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan ajralishdir» va hisoblaydilarki, yo real yoki moliyaviy aktivlarga investitsiyalash mumkin». Shved iqtisodchi olimi Klas Eklund fikricha, «investitsiya - bu kelajakda kuproq iste’mol qilish sharoitiga ega bo’lish uchun ertangi kunga qoldirilgan narsa. Uning bir qismi hozirda ishlatilmasdan zaxiraga qoldiriladigan iste’mol buyumlari bo’lib, boshqa qismi esa bu ishlab chiqarishni kengaytirishga yo’naltirilgan resurslardir». Bu iqtisodchi olim investitsiyalarning mohiyatini soddaroq talqin qilgan bo’lib, u «kapital qo’yilmalarga» berilgan ta’rifga ko’proq mos tushadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligini o’rni ahamiyatli ekanligini ko’rish mumkin shu bilan birga tarmoqni yanada rivojlantirish uchun albatta ichki va xorijiy investitsiyalarni yanada kengroq jalb etish masalasi iqtisodchi olimlar tomonidan qishloq xo’jaligini investitsiyalash samaradorligini oshirish masalasi tadqiq qilingan va tegishli xulosalar, tavsiyalar shakllantirilgan. Masalan, A.Emelyanov qishloq
xo’jaligiga sarflangan investitsiyalar samaradorligiga salbiy ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida baholar o’rtasidagi nomutanosiblikni ko’rsatadi. Uning fikriga ko’ra, qishloq xo’jalik mahsulotlari
11
baholarining o’sish sur’atini qishloq xo’jaligi ehtiyojlari uchun berilayotgan resurslar baholarining o’sish sur’atidan sezilarli darajada orqada qolayotganligi investitsiyalash uchun zarur bo’lgan mablag’larni jamg’arish imkonini bermayapti, 3 degan edi. Prof. A.Vaxabovning xulosasiga ko’ra, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashga ixtisoslashgan kichik biznes sub’ektlariga berilgan investitsion kreditlarning foiz stavkalarini davlat mablag’lari hisobidan bonifikatsiya qilishni joriy qilish lozim. Buning natijasida kichik biznes sub’ektlarining investitsion kreditlarni qaytarish imkoniyati oshadi, investitsion kreditlar berayotgan banklarning faoliyatidagi kredit riski darajasi pasayadi. E.Shodmonov qishloq xo’jaligi korxonalarining moliyaviy holatini beqarorligi, investitsion xarajatlarni moliyalashtirish manbalaridan foydalanish imkoniyatining cheklanganligi sharoitida lizing asosida investitsiyalarni moliyalashtirish amaliyotini kuchaytirish, davlat buyurtmasidan ortiqcha g’alla va paxtani fyuchers shartnomalari orqali sotishni joriy qilishning maqsadga muvofiqligini asoslab bergan. A.Boymuratovning fikriga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilariga tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar foiz stavkasining kamida 25 foizini Davlat byudjetining mablag’lari hisobidan subsidiyalashni joriy qilish lozim 4 .
Davlat tomonidan foizlarni subsidiyalash, fikrimizcha, qishloq xo’jaligi korxonalari quyidagi shartlarni bajarsagina amalga oshirilishi lozim:
darajasi o’rtacha hosildorlik darajasidan kam bo’lmasligi;
muddati o’tgan
qarzdorlikning umumiy
debitor-kreditor majburiyatlaridagi salmog’i 30 foizdan oshmasligi;
3 Emelyanov A. Strukturnaya perestroyka: tseli i rezultati//Ekonomist. – Moskva, 2008. - №2. - S. 88. 4
Boymuratov A.J. “Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tijorat banklari tomonidan kreditlash amaliyotini takomillashtirish yo’nalishlari” mavzusida i.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis. avtoreferati. – BMA, 2008. – 22 b.
12
ma’lum bir qishloq xo’jaligi mahsulotini etishtirishdagi umumiy xarajatlar qilingan joriy xarajatlarining o’rtacha darajasidan ortib ketmasligi kerak;
qishloq xo’jaligi korxonasining kredit bo’yicha foiz stavkalarini o’z vaqtida to’lab borishi talab etiladi. Mazkur talablarning bajarilishi ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlashni ta’minlaydi. Mazkur taklifning joriy etilishi natijasida:
tijorat banklarining qishloq xo’jaligini kreditlashdan bo’lgan manfaatdorligini oshiradi;
ishlab chiqaruvchilarni bevosita subsidiyalash uslubiga nisbatan ko’proq qishloq xo’jaligi sub’ektlarining kredit ehtiyojini qanoatlantiradi. Bir necha yillardan buyon iqtisodiy nazariya darslik va adabiyotlarida iqtisodchi olimlar tomonidan “investitsiya” kategoriyasi bilan “kapital qo’yilmalar” atamasi ma’no jihatdan bir xil deb, talqin qilib kelingan. Bozor iqtisodiyoti davriga kelib “investitsiya” atamasi keng qo’llanila boshladi. Investitsiya kapital qo’yilmalarga qaraganda kengroq mazmunga ega. Chunki kapital qo’yilmalar deyilganda asosiy fondlarga sarf qilinadigan mablag’lar tushuniladi. Investitsiya mablag’larini esa innovatsion va ijtimoiy yo’nalishlarga ham sarflanadi. “Investitsiya” atamasi o’zbek tilida “qo’yish”, “joylashtirish”, “sarf qilish”ni anglatib, iqtisodiy jihatdan kapitalni, pulni joylashtirishga to’g’ri keladi. Bugungi kunda investitsiya keng qamrovli tushuncha bo’lib, turli ob’ektlarga, ijtimoiy – iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirish uchun iqtisodiy foyda va ijtimoiy samara olishni ko’zlab, mamlakat ichkarisida yoki boshqa xorijiy davlatga kiritiladigan o’zoq muddatli kapital qo’yilmadir. O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrda qabul qilingan “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonunda “investitsiyalar – iqtisodiy va
13
boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar” 5 deb ta’rif beriladi. J.Keyns “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” kitobida “Investitsiya – ishlab chiqarish davri davomida paydo bo’lgan kapital qo’yilma qiymatining joriy o’sishidir. Bu o’sha davrdagi foydaning iste’mol uchun ishlatilmagan qismi hisoblanadi” 6 deb ta’rif beradi. O’zbekistonlik iqtisodchi olim D.G’.G’ozibekov investitsiyani daromad (foyda) yoki ijtimoiy samara keltiradigan va tadbirkorlik, ishbilarmonlikning davlat tomonidan ta’qiqlanmagan faoliyatlariga jalb qilinadigan (sarflanadigan) barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklar 7 , deb ta’riflaydi. Qishloq xo’jaligidagi investitsiyalar to’g’risida S.R.Umarov shunday ta’rif beradi: “Investitsiya – bu kelajakda foyda yoki ijtimoiy samara olish uchun investor tomonidan qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida ma’lum bir muddatga sarflangan barcha turdagi moddiy – texnik va intellektual boyliklardir”. 8
Yuqoridagi fikrlarni tahlil qilib, umumlashtirib, investitsiyani iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyatini ochib berish uchun hamda uning qishloq xo’jaligidagi ahamiyatini to’liq yoritib berish maqsadida quyidagi ta’rifni berish mumkin:
Investitsiya – qishloq xo’jaligida faoliyat yuritadigan barcha toifadagi xo’jaliklarga pul, shuningdek mulkiy va nomulkiy huquqlar ko’rinishida foyda va ijtimoiy samara olishni ko’zlab investor tomonidan sarmoyalashdir. Investitsiya mohiyatini aks ettiruvchi ushbu ta’rifga binoan, investitsiyalar qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlariga, xususan, qishloq xo’jaligiga ishlab chiqarish vositalari va mineral o’g’itlar, kimyoviy vositalar etkazib beradigan sanoat korxonalari; qishloq xo’jaligining o’zidagi qishloq va dehqon xo’jaliklari,
5
Toshkent: Adolat, 1999. – B. 13 6 Keyns Dj. M. Obshchaya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg : per. s angl. -M: Gelios ARV, 1999. -352 c. 7 Gozibekov D.G. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari.-T: Moliya, 2003. -332 b. 8 Umarov S.R. Qishloq xo’jaligiga investitsiyalarni jalb etish va ulardan samarali foydalanish : i.f.n... diss. avtoreferati: BMA -T., 2008. -22 b.
14
agrofirmalar hamda qishloq xo’jaligining boshqa tarmoq bo’g’inlari; qishloq xo’jaligidagi mahsulotlarni qayta ishlashdan sotishgacha vazifalarni bajaruvchi korxonalar; qishloq infratuzilmasiga xizmat qiluvchi tarmoq korxonalariga kiritilib, ularning iqtisodiy barqaror faoliyat yuritishini ta’minlab, mamlakat YaIMni o’sishiga xizmat qiladi. Investitsiyalash yo’naltirilishiga ko’ra, moliyaviy yoki nomoliyaviy ko’rinishda bo’lishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalarga pul, qimmatbaho qog’ozlar, zayomlar, yuridik shaxslarning ustav kapitaldagi ulushlari kiradi. Qishloq xo’jalik korxonasi yoki qishloq xo’jaligining ustav fondini shakllantirish uchun qo’yiladigan boshlang’ich mablag’, ular faoliyatini rivojlantirish va kengaytirish maqsadida emissiya qilingan qimmatbaho qog’ozlarni sotish orqali tushadigan mablag’ va boshqalar moliyaviy investitsiyalar hisobidan shakllantiriladi. Nomoliyaviy aktivlarga kiritiladigan investitsiyalar – asosiy kapitalga sarflanadigan kapital qo’yilmalar bo’lib, ular asosiy vositalarni sotib olish, ularni ta’mirlash, nomoddiy aktivlar (patentlar, litsenziyalar, nou – xou, er va boshqa ob’ektlardan foydalanish huquqlari, mualliflik huquqlari)ni sotib olish, xom – ashyo zahiralarini yaratish va boshqalarga sarflanadi. Amaliyotda bunday investitsiyalar real investitsiyalar deb atalib, hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida qishloq tarmoqni moliyalashtirishda ular ayniqsa ahamiyatlidir. Yuqorida ta’kidlanganidek, qishloq xo’jaligidagi investitsiyalarni moliyalashtirish va kreditlash masalalarining nazariy va amaliy jihatlari o’zbekistonlik iqtisodchi olimlardan A.Boymuratov, E.Shodmonov, A.Avliyaqulovlarning ilmiy izlanishlarida tadqiq qilingan. A.Boymuratov qishloq xo’jaligida faoliyat ko’rsatayotgan tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan quyidagi muammolarni aniqlagan 9 : 9
Boymuratov A.J. “Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tijorat banklari tomonidan kreditlash amaliyotini takomillashtirish yo’nalishlari” mavzusida i.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis. avtoreferati. – BMA, 2008. – 22 b.
15
- tijorat
banklarining qishloq
xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarini kreditlashdan manfaatdorligini oshirishga xizmat qiluvchi zaruriy shart- sharoitlarning to’liq shakllantirilmaganligi; – qishloq xo’jalik korxonalarining balansida yuqori likvidli garov ob’ektlarining etishmasligi; – tijorat banklari resurs bazasining barqarorlik darajasini oshirish muammosining mavjudligi; – tijorat banklarida uzoq muddatli kredit resurslarining etarli emasligi; – davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtiruvchilarga Fond mablag’lari hisobidan beriladigan kreditlarning kreditlarga bo’lgan real talabga mos emasligi; – qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarini kreditlashning me’yoriy- huquqiy asoslarining takomillashmaganligi va boshqalar.
Download 0.67 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|