Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Raqobatchilar tahlili. Bu bo‘limda potensial hamkorlar va 

investorlarga rejalashtirilayotgan tovar borib tushishi kerak bo‘lgan 

bozordagi barcha raqobatlar haqida axborotlar ko‘rsatilishi zarur. 

Marketing dasturi (biznes-reja) mualliflari quyidagi savollarga aniq 

javob bera olishlari lozim: 

−  O‘xshash tovarlarning eng yirik ishlab chiqaruvchisi kim? 

−  Ularning savdo hajmi, daromadlar, yangi modellarni joriy etish, 

texnik servislar borasidagi ishlari qanday bormoqda? 

−  Ular o‘z mahsulotlari reklamasiga ko‘p e’tibor va mablag‘ 

sarflashayaptimi? 

−  Ularning mahsulotlari o‘zida nimalarni ifodalaydi: asosiy 

tavsiflar, sifat, dizayn darajasi, xaridorlarning fikri? 

−  Raqobatchilar mahsulotlariga narx darajasi qanday? Ularning, 

umumiy tomondan bo‘lsa ham, narx siyosati qanday? 

Bu savollarga javob bera borib, biznes-reja tuzishda jiddiy xatoga 

yo‘l qo‘yishdan, haqiqatni bo‘yab ko‘rsatishdan: raqobatchilar 

muvaffaqiyatlari haqida nimanidir aytmay qo‘ya qolish yoki shunchaki, 

yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tish, lekin ularning real yoki mavjud 

kamchiliklarni bo‘yab ko‘rsatish kabilardan ehtiyot bo‘lish kerak. Biron-

bir tashkilotdan kredit olib, raqobatchilar holatini to‘g‘ri baholay olmay, 

tadbirkor zararga “tushib qoladi”. Bunda kreditor ham pulidan ayriladi, 

biznesmen esa yomon rahbar, degan nomni oladi. Tabiiyki, shundan 

keyin uning yangi kredit yoki investitsiyalar olishga umuman imkoniyati 

qolmaydi yoki ancha qimmatga oladi. Shuning uchun raqobatchilarni 

imkon qadar obyektiv baholamoq zarur. Ulardan qo‘rqish emas, ularning 

strategiyalari yoki tovarlaridagi muvaffaqiyatga erishish uchun real 

imkoniyat ochadigan sifatli xarakteristikalarini, to‘ldirilishi lozim bo‘l-

---

116 

 

gan bo‘sh joylarni ko‘rsatish kerak. Ana shunda investorlarning hurmati 

va mablag‘ olish uchun yuqori imkoniyatlar kafolatlangan bo‘ladi. 

Mamlakatimiz va ayniqsa, xorijiy kompaniyalar bilan raqobat kurashida 

mamlakatimiz korxonalari qo‘lbola reseptlar va yoshini yashab bo‘lgan 

(eskirgan) tasavvurlarga emas, raqobat strategiyalarining xalqaro 

amaliyotida sinovdan o‘tgan, shu jumladan, birinchi navbatda professor 

Porter taklif qilgan: xarajatlarda yetakchilik, ixtisoslashuv 

(defferensiatsiya), fokuslash (bir joyga jamlash)ga murojaat qilishlari 

kerak. Bitta bozorda harakatlanadigan firmalarning tarmoqlar ichidagi 

raqobatlarida raqobat strategiyalarining to‘rttasidan bittasini tanlash 

lozim: kommutantlar, patiyentlar, violentlar, eksplerentlar.

 

Shu bilan birga, agar jiddiy harakat qilinsa, o‘zining eng kuchli 

xorijiy firmalar bilan ham kurashda raqobatbardoshligini  ta’minlay 

olishi mumkin. Marketing haqidagi kitoblardan birida metall buyumlar 

ishlab chiqaruvchi yirik hind firmasining qiziqarli tarixi tariflangan. U 

kutilmaganda Hindistonga xuddi uning tovariga o‘xshash tovar eksport 

qila boshlagan, shu bilan birga, bozorni mavh etishning narxga oid 

raqobatini tanlab, tovarlarini hindlarning narxidan 15% arzonga taklif 

qila boshlagan yapon firmasi bilan raqobatga duch keldi. Avvaliga hind 

firmasi ham o‘z mijozlarini yo‘qotmaslik uchun mahsulotlari narxini 

15%ga arzonlashtirishdan boshqa tijorat taktikasini topa olmadi. Biroq 

yaponlar shu zahoti mahsulotlari narxini yana 15% ga pasaytirdi, bunda 

esa hind firmasi ularni “quvlay” olmadi, chunki bu darajada yuqori 

ishlab chiqarish samaradorligiga ega emas edilar. O‘yinda go‘yoki ular 

yutqazgan edilar. Biroq ana shunda hind firmasi rahbarlari harakatga 

tushib qoldilar va nihoyat, muqobil raqobat strategiyasini qidira 

boshladilar. Bu strategiya narxga oid emas, keng ma’noda anglanadigan 

sifat raqobati bo‘lib chiqdi. Gap shundaki, hind firmasining yaponiyalik 

raqobatchilari oldida ikkita jiddiy ustuvorligi bor edi. Birinchidan, ular 

o‘zlarida ishlab chiqariladigan tovarlarini yetkazib berishni dengiz 

ortidagi raqobatchilariga nisbatan tezroq amalga oshira oladilar, 

yaponlar esa tovarlarini dengiz orqali olib kelar, ularning kelishi 

Hindistonga keladigan kemalar jadvaliga bog‘liq, chunki ularni 

saqlaydigan omborlari ham yo‘q edi. Ikkinchidan esa hindlar mamlakat 

ichkarisida metall buyumlarning har qanday kichik partiyasini ham 

yetakazib bera olar, ularni korxonalarda yoki xususiy omborxonalarda 

shakllantirish imkoniga ega edilar. Yaponlar esa omborlari yo‘qligidan 

ancha yirik standart partiyalarni sotishga urinar, ularning tovarlarini 

xaridorlarga yetkazib beruvchi og‘ir yuk ko‘taruvchi kemalardan 

---

117 

 

foydalanishardi.Tezkorlik va yetkazib berishning kichik partiyalardaligi 

shunchalik ahamiyatli ekanki, hatto yapon tovarlariga taqqoslaganda 

hindlar uchun ancha yuqori narx darajasini ham oqlaydi. Natijada hind 

firmasi nafaqat yaponlar bilan raqobat kurashiga chiqadi, shuningdek, 

o‘z savdo hajmini ham oshiradi. Shuning uchun raqobatchilar faoliyatini 

tahlil qila borib, faqat ko‘zga tez tashlanadigan parametrlar – narx va 

asosiy sifat xarakteristikalari bilan cheklanmasdan, xaridorlarga ta’sir 

o‘tkazuvchi hamma omillarni hisobga olish, shuningdek, bo‘lg‘usi 

mijozlaringiz uchun nimalar muhimligini anglash va bu ehtiyojlarni o‘z 

ishingiz uchun katta foyda bilan iloji boricha tezroq qondirishga 

urinishingiz lozim. 

Marketing dasturida tanlangan strategiyalar va ularning aniq 

qo‘llanishi tariflangan bo‘lishi kerak. Raqobat strategiyasi tanlangach, 

tadbirkor qator qarorlar qabul qilishi lozim. 

Tanlangan strategiyani qanday qilib yaxshiroq realizatsiya qilish 

mumkin? 

Strategiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy 

struktura qanday bo‘lishi kerak? 

An’anaviy bozordan ketish kerakmi (agar gap faoliyat ko‘rsatayot-

gan korxona haqida bo‘lsa)? 

Firmaning joriy raqobat pozitsiyasini o‘zgartirmasdan foydani 

oshirish mumkinmi (bu ham avvaldan ishlab kelayotgan korxonaga oid 

savol)? 

Agar tadbirkor o‘z strategiyasini o‘zgartirishga jiddiy qaror qilgan 

bo‘lsa yoki endigina raqobatli bozorga chiqib kelayotgan bo‘lsa, u 

raqobatning ehtimoliy javob harakatlarini ko‘zda tutishi kerak: 

1.  Javob harakatlarining mavjudlik darajasi. 

2.  Ularning firmaga ta’sir etish ehtimoli. 

3.  Bu qachon yuz berishi mumkin? 

4.  U qanchalik tajovuzkor bo‘ladi? 

5.  O‘ta tajovuzkorona ta’sir etishlardan chetga chiqish imkoniyati 

bormi?