Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod
Download 1.41 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning hozirgi davr muammolari
- Bu sahifa navigatsiya:
- II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLAT BYUDJETI DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISH AMALIYOTINING TAHLILI
- 5-rasm Byudjet daromadlarining tarkibiga olinadigan tushumlar 30
- Tushumlarning ko’rinishlari
- 6 –rasm Davlat byudjetining daromadlari klassifikatsiyasi 31
- 6-rasm Soliq turlari soni 32
- 7-rasm Iqtisodiyotda soliq yuki 33 , YaIMga nisbatan %da
- 2-jadval 2012-2014 yilarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari tarkibi va dinamikasi 34 (
- -rasm 2013-2014 yilarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari ijrosi dinamikasi 35 , %da
- 9-rasm Davlat byudjetiga mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan tushumlar (jami mablag’larga nisbatan foiz hisobida)
- 2.2. Davlat byudjetida to’g’ri soliqlarning ulushi va uning tahlili
- 10-rasm 2013-2014 yilarda to’g’ri soliqlar tarkibi va dinamikasi 37
|
1 bob bo’yicha xulosa Byudjet daromadlari tizimini aniqlashtirish, ularni shakllantirishni takomillashtirish borasidagi me’yoriy huquqiy bazani mustahkamlanishi byudjet daromadlarini barqarorligini ta’minlashga hizmat qilmoqda. 2013 yil 26 dekabrda qabul qilingan va 2014-2015 yillarda amal qilinishi belgilangan Byudjet kodeksining Byudjet tizimi to’g’risidagi qonundan farqli tomonlari shundaki, bu kodeksda respublika va mahalliy byudjet daromadlari kengroq, ya’ni har bir manbasi bo’yicha keltirilgan. Soliq solish soliq majburiyatlari yuzaga kelgan paytda amalda bo’lgan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Soliqlar va boshqa majburiy 24
to’lovlarni bekor qilish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar stavkalarini kamaytirish, soliq to’lovchilarning majburiyatlarini bekor qilishni yoki ularning ahvolini boshqacha tarzda engillashtirishni nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari orqaga qaytish kuchiga ega bo’lishi mumkin, agar bu soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarida to’g’ridan-to’g’ri nazarda tutilgan bo’lsa. Yangi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar belgilanishini, imtiyozlar to’liq yoki qisman bekor qilinishini, soliq solinadigan baza oshirilishini nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari ular rasmiy e’lon qilingan paytdan e’tiboran kamida uch oy o’tgach, amalga kiritiladi. Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning stavkalari o’zgartirilishini nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari, agar ularda kechroq muddat ko’rsatilmagan bo’lsa, ular rasmiy e’lon qilingan oydan keyingi oyning birinchi kunidan e’tiboran amalga kiritiladi.
25
DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISH AMALIYOTINING TAHLILI 2.1. Davlat byudjeti daromadlari manbalarining tahlili Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (byudjet) kategoriyaning namoyon bo’lish shakli byudjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat 29 . Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Eng avvalo, davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’linadi: soliqli daromadlar; nosoliqli daromadlar; tiklanmaydigan tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari. Nosoliqli daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi: davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan haqli (to’lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
29
26
fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo’yicha olingan mablag’lar; moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va byudjet kreditlaridan tashqari); boshqa nosoliqli daromadlar. Yuqoridagilar bilan bir qatorda byudjet daromadlarining tarkibiga bir qator tushumlar ham kiritiladi (5- rasm)
30 Malikov T. S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2010 y. Tushumlarning ko’rinishlari
davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki boshqa ko’rinishda olinadigan mablag’lar kredit muassasalarining hisobvaraqlarida byudjet mablag’la-rining qoldig’i bo’yicha foizlar ko’rinishida olinadigan mablag’lar davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag’lar qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy dav-latlarga yoki boshqa yuridik
shaxslarga berilgan byudjet mablag’-laridan foydalanganlik uchun haq
davlatga qisman tegishli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari ustav ka-pitalining hissasiga yoki aktsiyalar bo’yicha dividendlarga to’g’ri keladigan foyda ko’rinishidagi daromadlar davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng) davlatga tegishli bo’lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan, qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa daromadlar 27
Hozirgi amaliyotda Davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiya qilinayapti (6-rasm). 6 –rasm Davlat byudjetining daromadlari klassifikatsiyasi 31
Mustaqilligimizning dastlabki yillaridan shu kungacha bo’lgan davrda soliq tizimidagi soliqlar va yig’imlar turlarining kamayib borgan, ya’ni 1992 yildagi 24 ta o’rniga 2015 yilda 12 ta soliq turi mavjud(6- rasm)
31
Malikov T. S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2010 y.
To’g’ri (bevosita) soliqlar (yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar; yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan birgalikda) Davlat byudjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliq) Egri (bilvosita) soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i; aktsizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to’lovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliq)
Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i (mol-mulk solig’i; yer solig’i; yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq
va suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq) Ustama foydadan olinadigan soliq
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq
Boshqa daromadlar 28
6-rasm Soliq turlari soni 32
Shu bilan birga iqtisodiyotda soliq yukini kamayib borayotganligini kuzatish mumkin(7- rasm). O’zbekistonda soliq yuki bundan o’n yil oldin YaIMga nisbatan (maqsadli jamg’armalarni hisobga olmagan holda) 27,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda esa 6,3 punktga kamaydi va YaIMga nisbatan 21,6 foizni tashkil etdi. 2013 yilda esa soliq yukining umumiy darajasini yana 0,3 punktga kamaytirish, ya’ni 21,3 foizga tushirish chora-tadbirlari ishlab chiqilganligi sababli, bu ko’rsatkich amalda YaIMga nisbatan 20,5%ni, 2014 yilda esa 20% tashkil etdi. 7-rasm Iqtisodiyotda soliq yuki 33 , YaIMga nisbatan %da
32 O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksiga asosan tayyorlandi 33 O’zbekiston Respublikasi statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tayyorlandi 29
Soliq tizimida mavjud soliqlar iqtisodiy mazmun-mohiyatiga ko’ra to’g’ri(bevosita) va egri(bilvosita) soliqlarga bo’linadi. To’g’ri soliqlarni soliq to’lovchilarning o’zi to’g’ridan-to’g’ri to’laydi, soliqning huquqiy jihatdan ham, haqiqiy to’lovchisi ham bitta shaxs bo’ladi. Bu soliqlarga daromaddan va mulkdan to’lanadigan barcha soliqlar kiradi . Egri soliqlar yuridik jihatdan to’lovchilari mahsulot, ish va xizmatlarni yuklab yuboruvchilar bo’lib, soliqning haqiqiy og’irligi oxirgi iste’molchining zimmasiga tushadi, soliq summasi tovar, ish va xizmatlar narxi ustiga ustama tarzda o’rnatiladi. Shu o’rinda davlat byudjeti daromadlari takribini tahlil qilamiz(2-jadval). Jadvalda keltirilgan raqamlardan ko’rinib turibdiki, 2012-2014 yillarda davlatimiz byudjetining daromadlari tarkibiy tuzilmasida egri soliqlar asosiy salmoqqa ega. Ushbu soliqlarni yillar bo’yicha tahlil qiladigan bo’lsak, egri soliqlarning jami byudjet daromadlaridagi ulushi 2012 yilda 54,3% , 2013 yilda 51,0 % va 2014 yilda 51,7% qilib rejalashtirilgan bo’lsada, mos ravishda ijro bo’yicha 48,9%, 51,0% va 53,1 %larni takshil etgan. Davlat byudjeti daromadlarining tarkibiy tuzilmasida to’g’ri soliqlar ham o’z o’rniga ega. Ular yordamida byudjet daromadlarining ¼ qismidan ko’prog’i shakllanadi. To’g’ri soliqlarning asosiy qismi jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining hissasiga to’g’ri keladi. To’g’ri soliqlarning ulushi jami byudjet daromadlari tarkibida 2012 yilda 25,2% , 2013 yilda 26,2 % va 2014 yilda 25,8 %ga rejalashtirilgan bo’lsada, mos ravishda ijrosi: 25,35, 24,2% va 23,4 %ni tashkil etgan. Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i yordamida davlat byudjeti daromadlarining 15,0%i tashkil topmoqda. Uning asosiy qismi yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqqa to’g’ri keladi. Bu soliqlarning byudjetdai ulushi 2012 yilda 13,3%, 2013-2014 yillarda 15% ga rejalashtirilgan bo’lsa, 2012 yilda 15,5%, 2013 yilda 14,8% va 2014 yilda 13,5% ni tashkil qilgan. 30
Byudjetning boshqa daromadlarini jami daromadlardagi ulushi 2012 yilda 6%, 2013 yilda 9,8% va 2014 yilda 6,1% bo’lishi rejalashtirilgan bo’lsa, haqiqatda bu ko’rsatkich 2012 yilda 10,0%ni va 2013 2014 yillarda 9,8%ni tashkil etmoqda. 2-jadval 2012-2014 yilarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari tarkibi va dinamikasi 34 ( mlrd.so`mda)
№ Ko’rsatkichlar 2012 yil 2013 yil 2014 yil summa
(%) summa
(%) summa
(%) 1.
Daromadlar-jami 20614,1
100 25109,9 100 30 168,8 100 1.1.
ijro 21295,6
100 26 223,0 100 31 729,6 100
2. Soliqli daromadlar jami 19380,6
94,0 23672,5
94,3 28318,4
93,8 2.1.
ijro 19161,2
89,9 23640,5
90,1 28318,4
93,8 3.
To’g’ri soliqlar 5196,4
25,2 6583,1 26,2 7 790,4
25,8 3.1
ijro 5414,2
25,4 6 353,7
24,2
7 433, 1 23,4
4. Egri soliqlar 11187,8 4,3
13039,4 51,0 15 618,2 51,7
4.1 ijro
10434,5 48,9
13 398,6 51,0
51,7 5.
Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i 2746,4 13,3
3755,5 15,0 4521,4 15,0
5.1 ijro
3312,5 15,5
3 888,2 14,8
4 311,6 13,5
6. Ustama foydadan soliq 250,0
1,2 294,5 1,3 388,4
1,3 6.1.
ijro x x x x x x 7.
Boshqa daromadlar 1233,5
6,0 1432,4 5,6 1842,4
6,1 7.1
ijro 2134,4
10,0 2 582,5
9,8
3 133,1 9,8
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, summa jihatidan yildan yilga soliqlar ortib bormoqda. Davlat byudjeti daromadlarini ijrosini tahlil qilish bu
34
31
borada amalga oshirilayotgan ishlarning qanchalik darajada samarli tashkil etilayotganligidan dalolat beradi. 8-rasm 2013-2014 yilarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari ijrosi dinamikasi 35 , %da
Ma’ulumotlardan ko’rinib turidiki, jami daromadlar 2013 yilda 104,5 foizga va 2014 yilda 105,2 foizga bajarilgan. To’g’ri soliqlarning jami 2013 yilda 96,5 foizga va 2014 yilda 95,4 foizga bajarilgan, shundan yuridik shaxslardan olinadigan foydasolig’i: 2013-yilda 83,8 va 2014-yilda 86,0 foizga, savdo vaumumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan 101,9 va 96,4 foizga, mikrofirma va kichik korxonalardan yaagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar, 100 va 106,2 foizga, jismoniy shaxslar daromadiga soliq 98,1 va 98,4 foizga, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yich qat’iy belgilangan soliq 121,5 va 109,5 foizga, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 90,1 va 75,0 foizga bajarilgan.
35 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari 32
Egri soliqlarning jami 2013 yilda 102,8 foizga va 2014 yilda 107,9 foizga bajarilgan. Tarkibini ko’radigan bo’lsak, QQS 2013-yilda 97,6 foiz va 103,9 foizga, aksiz solig’i mos ravishda 111,9 va 109,7 foizni, bojxona boji 101,5 va 118,2 foizga, transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gazni istemol qilganlik uchun soliq 115,1 va 128,1 foizga bajarilgan. Mol mulk solig’i va resurs to’lovlarining jami 2013 yilda 103,5 foizga va 2014 yilda 95,4 foizga bajarilgan bo’lsa, mulk solig’i 121,7 va mos ravishda 112,2 foizga, yer solig’i 90,3 va 97,3 foizga, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq 100,5 va 87,7 foizga suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 108,4 va 91,5 foizga bajarilgan . Byudjet ijrosi bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich boshqa daromadlar hissasiga to’g’ri kelib, 2013 yild 180 foizga va 2014 yilda 254 foizga bajarilgan. Boshqa daromadlarning asosiy manbai sifatida davlat mulkini sotish va undan foydalanishdan olingan tushumlarni keltirish mumkin. Boshqa daromadlar tarkibini barqaror deb aytish qiyin, ularni ro’yxati ochiq xarakterga ega bo’lib, bunda davlat mulkini sotish va undan foydalanishdan olingan daromadlar tabiiy ravishda boshqa daromadlar ro’yxatiga kiritiladi. 9-rasm Davlat byudjetiga mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan tushumlar (jami mablag’larga nisbatan foiz hisobida) 36
36 O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi 33
Ma’lumotlarga qaraydigan bo’lsak, davlat byudjetiga mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan tushumlarning 2008 yilda 32,9 foizi tushgan bo’lsa, 2009 yilda bu ko’rsatkich 15,1 foizga kamaygan va 17,8 foizni tashkil etgan. 2010 yilda esa 30,1 foiz va 2011 yilda 33,8 foizgacha ko’tarilgan. 2012 yilga kelib o’tgan yilag nisbatan 15,8 foizga pasayib 18 foizni tashkil etgan va 2013 yilda yana 32,8 foiz darajasiga ko’tarilgan. Mavjud tizimga ko’ra, bir xil turdagi byudjetning boshqa daromadlarini boshqarish bir qator boshqaruvchilar zimmasiga yuklatilgan. Shuningdek, boshqa daromadlarning keng guruhi mavjud bo’lib, ularni boshqarish barcha byudjet daromadlari boshqaruvchilariga biriktirilgan. Davlat byudjetini daromadlarini shakllantirishni muassasalar o’rtasida vakolatlarni aniq taqsimlanmasligi pirovardida boshqa daromadlar boshqaruvi sifatini pasayishiga olib kelishi mumkin.
Iqtisodiyotda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida to’g’ri soliqlarning mohiyati, soliq munosabatlaridagi ahamiyati, soliq tizimida va davlat
byudjetining daromadlaridagi salmog’ini nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda tahlil etish va o’rganish bugungi kun talabi hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek to’g’ri soliqlar tarkibiga daromaddan va mulk va yer egaligidan hamda resusrlardan foydalanganlik uchun soliqlar kiradi. Bu soliqlardan daromadlar byudjet daromadlari tarkibida alohida o’rin tutadi. Aniqroq ma’lumotlarga ega bo’lish uchun bevosita soliqlarni daromdidan undiriladigan va mulk va resusrlardan undiriladigan soliqlarga bo’lib tahlil qilamiz(10-rasm). Bu rasmdan to’g’ri soliqlarni davlat byudjeti va to’g’ri soliqlar tarkibidagi ulushini ko’rish mumkin, ya’ni jismoniy shaxslardan daromad solig’i jami byudjet tarkibida 11 foizni tashkil etgan bo’lsa, to’g’ri soliqlardagi ulushi esa 51,6 foizni, yuridik shaxslarning foyda solig’i esa mos ravishda 4,9 va 16,7 foizni, savdo va 34
umumiy ovqatlanish korxonalari tmomnidan to’lanadigan soliq byudjetning 3,3 foizini va to’g’ri soliqlarning 12,7 foizini, kichik korxona va mikrofirmalar tomonidan to’lanadigan yagona soliq to’lovi 3 va 11,7 foizni, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvich yuridik va jismoniy shaxslardan qat’iy belgilangan soliq 1,7 va 6,4 foizlarni foizni, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i esa 2,5 va 9,9 foizlarni tashkil etmoqda.
37
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarorlariga asosan tayyorlandi, PQ № 1887, 2099 35
Jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq to’g’ri soliqlar ichida salmoqli o’rinni egallaydi. Soliq Kodeksiga muvofiq soliq solinadigan daromadga ega bo’lgan jismoniy shaxslar jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i to’lovchilari hisoblanadilar. Jismoniy shaxslarning jami daromadiga quyidagilar kiradi: mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlar mulkiy daromadlar moddiy naf tarzidagi daromadlar; boshqa daromadlar. O’zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko’ra jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalari quyidagi guruhlarga bo’linadi: jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari; jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida oladigan daromadiga soliq stavkasi (10%); norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to’lov manbaida solinadigan soliq stavkalari (faoliyat va daromad manbaiga qarab tegishlicha 6%; 10%; 10%; 20%); imtiyozli soliq stavkalari 38 . 1998-1999 yillarda jismoniy shaxslar daromadlaridan soliq besh pog’onali 15%, 25%, 35%, 40% va 45% shkala bo’yicha olingan bo’lsa, 2001-2014 yillardan boshlab uchta pog’onali shkala bo’yicha undirilgan. 2015 yilning 1 yanvaridan e’tiboran respublikamizda to’rt pog’onali soliq stavkalarini qo’llash tartibi joriy etilib, bu jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblashda eng kam ish haqining bir baravarigacha bo’lgan eng quyi pog’onadagi miqdoriga «0» darajali stavkani qo’llash tartibini nazar tutadi. Boshqacha aytganda, fuqarolarning eng kam ish haqining bir baravari (118400 so’m)gacha daromadlari soliqqa tortilmaydi (3-jadval).
38
|
