Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

2-qadam: Shifromatndan s
1R
simvollari va mos kalit simvollari
k
m
ketma-ket 
tanlanadi. Shifrlash matritsasiТ
ш
dagi
k
m
= b
ij
shartni qanoatlantiruvchiqator 
aniqlanadi.Iqatordab
ij
= s
1R
element aniqlanadi. Rasshifrovka qilingan matnlar–
o’rnigab
ij
simvoli joylashtiriladi. 
3-qadam: Rashsifrovka qilingan matn ajratilmasdan yoziladi. Hizmatchi simvollar 
esa olib tashlanadi. 
Мисол: 
К = <ҒЎЗА> kaliti yordamidaТ = <ПАХTAҒАРАМИ> dastlabki matnni 
shifrlash va so’ngra rasshifrovka qilish talab etilsin. Shirflash va rasshifrovka qilish 
natijalari quyida keltirilgan: 
Dastlabki matn: ПАХTA_ҒАРАМИ 
Kalit: ҒЎЗАҒЎЗАҒЎЗА 
Almashtirilgan so’nggi matn: МЎЯТҒЯЕАНЎФИ 
Shifromatn:МЎЯТҒЯЕАНЎФИ 
Kalit: ҒЎЗАҒЎЗАҒЎЗА 
Rasshifrovka qilingan matn: ПАХTA _ҒАРАМИ 
Dastlabki matn: ПАХTA _ҒАРАМИ 
Polialfavitli almashtirish usullarining kriptoturg’unligi oddiy almashtirish 
usullariga nisbatan sezilarli darajada yuqori, chunki ularda dastlabki ketma 
ketlikning bir simvollari turli simvollar bilan almashtirilishi mumkin. Ammo 
shifrning statistik usullarga bardoshliligi kalit uzunligiga bog’liq.
O’rin almashtirish usullari 
O’rin almashtirish usullariga binoan dastlabki matn belgilangan uzunlikdagi 
bloklarga ajratilib, har bir blok ichidagi simvollar o’rni ma’lum algoritm bo’yicha 
almashtiriladi. Eng oson o’rin almashtirishga misol qilib, dastlabki informatsiya 
blokini matritsaga qator bo’yicha yozishni, o’qishni esa ustun bo’yicha amalga 
oshirishni ko’rsatish mumkin. Matritsa qatorlarini to’ldirish va shirflangan 
informatsiyani ustun bo’yicha o’qish ketma-ketligi kalit yordamida bajarilishi 
mumkin. Usulning kriptoturg’unligi blok uzunligiga (matritsa o’lchamiga) bog’liq. 

---

Toshkent Moliya instituti 
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 
Masalan, uzunligi 64 simvolga teng bo’lgan blok (matrista o’lchami 8x8) uchun 
kalitning 1,6 milliard kombinatsiyasi bo’lishi mumkin. Uzunligi 256 simvolga teng 
bo’lgan blok (matritsa o’lchami 16x16) uchun esa kalitning mumkin bo’lgan 
kombinatsiyalari soni 1,4 . 10
2 6
ga yetishi mumkin. Bu xolda kalitni saralash 
masalasi zamonaviy komp’yuterlar uchun ham ancha murakkab amal hisoblanadi.
Gamil’ton marshrutlariga asoslangan usulda ham o’rin almashtirishlardan 
foydalaniladi. Ushbu usul quyidagi qadamlarni bajarish orqali amalga oshiriladi: 
1-qadam: Dastlabki informatsiya bloklarga ajratiladi. Agar shifrlanuvchu 
informatsiya uzunligi blok uzunligiga karrali bo’lmasa, oxirgi blokdagi bo’sh 
o’rinlarga mahsus hizmatchi simvollar – to’ldiriluvchilar joylashtiriladi. Masalan, 
* simvoli.