Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
Xalqlar boyligi sabablari 
 
A. Smit millat boyligi ish unumdorligi va unumdor ishlaydigan 
ishchilar mutanosibligiga bog‗liq, deb hisoblagan. 
Ish unumdorligi. Ishchi kuchining unumdor mehnati nima bilan 
belgilanadi? Smit birinchi kitobida ish unumdorligi ish taqsimotiga 
bog‗liq, deb yozadi. Mehnatning ixtisoslashtirilganligi mehnat 
unumdorligini oshirishning kafolati sifatida qaralgan. Bu ―xalqlar 
boyligi‖ dan ancha oldin aytib o‗tilgan bo‗lsada, lekin hech kim Smitdek 
tushuntirib o‗tmagan.
A. Smit mehnat taqsimotini ko‗p misollar bilan, tarixdan o‗rganib, 
zavodda har bir ishchining faoliyatini kuzatib, foydasini o‗rganib 
chiqqan
.
Agar har bir ishchi donalab mahsulot ishlab chiqarsa, unda 
ishlab chiqarish jarayoni juda sekin ketadi, agar ishlab shiqarish jarayoni 
bir qancha operatsiyalarga bo‗lib tashlansa, har bir ishchi shu 
operatsiyalardan biriga ixtisoslashsa, har bir ishiga nisbatan mahsulot 
hajmi katta miqdorda oshadi.
Mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning bir salbiy tomoni shundaki, 
ishchilar bir xil ishni bajaraverishadi va natijada zerikish paydo bo‗ladi. 
15
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander lvii. 
16
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 625-b. 

---

128 
Insoniyat ishlab chiqarish jarayoniga bog‗lanib qolib, mashinalashib 
ketadi, qayta-qayta bir xil ishni qilaverib noinsoniylashib ketadi. Lekin 
Smit inson farovonligi mehnat taqsimotiga bo‗gliq ekanligini ta‘kidlab 
o‗tgan. 
Shuningdek, mehnat taqsimoti Smitning bozorning kengayishi 
hamda kapitalning jamg„arilishi haqidagi fikriga ham bog„liq. Bozor 
qanchalik katta bo‗lsa, tovar shuncha ko‗p miqdorda sotiladi va mehnat 
taqsimotiga imkoniyat shunchalik oshadi. Cheklangan bozor o‗z 
navbatida cheklangan mehnatni talab qiladi. Mehnat taqsimoti kapital 
jamg‗armasi orqali cheklab qo‗yilgan, chunki ishlab chiqarish jarayoni 
juda vaqtni oladigan jarayon bo‗lib, ishning boshidan to mahsulot tayyor 
bo‗lib sotilgunga qadar orada ancha vaqt bor.
Mehnat taqsimotining ortishi bilan ishchilarning o‗zlari uchun 
ishlab chiqarishlariga hojat qolmaydi va iste‘mol tovarlari zahirasi 
paydo bo‗ladi. Kapitalistning asosiy vazifasi ishlab chiqarish 
boshlanganidan to mahsulot sotilgunga qadar ketadigan vaqtni 
qisqartirishdir. Shuning uchun Smit quyidagi xulosaga keldi: 
―Resurslarning jamlanish jarayoni mehnat taqsimotidan oldin bo‗lishi 
talab etiladi va shu sababdan zahiralar qancha ko‗p jamg‗arilsa, mehnat 
shuncha samarali taqsimlanadi‖
17
A.Smit asarining nazariy qismining asosiy 
g‗oyalarini ko‗rib chiqamiz. 
 A.Smitning ijtimoiy-iqtisodiy nazariyalari: